From Ikhwân-ı Safâ's Philosophy Paradigm to Hadith Literature - Zeyd b. Rıfaa and a Selection of Forty Hadith-

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 1, 221 - 248, 31.03.2022

Hasan Yerkazan

https://doi.org/10.33415/daad.1017902

Öz

Ikhwan al-Safâ is a school founded in Basra in the fourth century AH for religious, philosophical, political, and scientific purposes. The pioneers of this school who were interested in the fields such as cosmology, psychology, metaphysics, astronomy, mathematics, etc., wrote an encyclopedic work called Resâilu Ikhwan al-Ṣafâ, consisting of a total of fifty-two treatises. Zayd b. Rifaa is accepted as one of the important figures of this community. In this article, the life of Zayd b. Rifaa and his place in the history of hadith are examined. Subsequently, the solidity of the forty hadiths collection attributed to him, its narrators, commentaries, sources, authenticity, and its content were questioned. As a result of the study, the value of a person engaged in philosophy and the forty hadiths he narrated in the eyes of hadith scholars was tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Forty Hadith, Zayd b. Rifaa, Ikhwan-i Safa, Mawdu hadith, Criticism

İHVÂN-I SAFÂ’NIN FELSEFÎ PARADİGMASINDAN HADİS EDEBİYATINA -ZEYD B. RİFÂA ve KIRK HADİS SEÇKİSİ-

Öz

İhvân-ı Safâ; dinî, felsefî, siyasî ve ilmî amaçlarla hicrî dördüncü yüzyılda Basra’da kurulmuş bir ekoldür. Bu grubun öncüleri kozmoloji, psikoloji, metafizik, astronomi, matematik vs. gibi alanlarda çalışarak toplam elli iki risâleden oluşan ve Resâʾilü İhvâni’s-Safâ olarak isimlendirilen ansiklopedik bir eser kaleme almışlardır. Zeyd b. Rifâa da bu topluluğun önemli şahsiyetlerinden biri kabul edilmektedir. Bu makalede öncelikle Zeyd b. Rifâa’nın hayatı ve hadis tarihindeki yeri incelenmiştir. Akabinde ona nispet edilen kırk hadis mecmuasının mevsukiyeti, râvileri, şerhleri, hadislerin kaynağı, sıhhati ve içeriği tetkik edilmiştir. Çalışma neticesinde felsefe ile iştigal eden bir zatın ve naklettiği kırk hadisin hadisçiler nezdindeki değeri ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kırk Hadis, Zeyd b. Rifâa, İhvân-ı Safâ, Mevzu hadis, Tenkid

Kaynakça

• Abdullâh b. Hamza. Hadîkatü’l-hikmeti’n-nebeviyye fî tefsîri’l-erba’înes-Sîlkıyye. San’a: Dâru’l-Hikmeti’l- Yemâniyye, 1991.
• Âbî, Ebû Saʿd Mansûr b. el-Hüseyn er-Râzî. Nesru’d-durri fî’l-muhâdarât. thk. Ḫâlid Abdulğanî Mahfût. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. ez-Zühd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Ali el-Müttakī, Alauddîn el-Hindî. Kenzü’l-’ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef’âl. thk. Bekrî Hayyânî - Safvetü’s-Sakā. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1981.
• Aslan, Recep. İhvân-ı Safâ ve Hadis. Ankara: Araştırma Yayınları, 2017.
• Âşıkkutlu, Emin. “İbn Ved‘ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/440-441. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Bâkillânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. İʿcâzu’l-Kurʾân. thk. Ahmed Sakr. Mısır: Dâru’l-Maʿârif, 1997.
• Bayraktar, İbrahim İhsan. Hadislerin Takviyesinde Telakkî Bi’l-Kabûlün Etkisi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. Şuʿabu’l-imân. thk. Abdulali Abdulhamîd Hâmid. 14 Cilt. Beyrut: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebe-tu’l-Hilâl, 2002.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer. el-ʿİlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-nebeviyye. 11 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1985.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer el-Bağdâdî. el-Muʾtelif ve’l-muḫtelif. thk. Muvaffak b. Abdullâh. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1986.
• Deylemî, Ebû Şücâ‘ Şîrûye b. Şehredâr. el-Firdevs bi meʾsûri’l-hitâb. thk. Muhammed es-Saîd el-Besyûnî Zağlûl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1986.
• Dineverî, Ebû Bekr Ahmed b. Mervan el-Malikî. el-Mucâlese ve cevâhiru’l-ʿilm. thk. Ebû Ubeyde Meshûr b. Hasen Âl Süleymân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1998.
• Ebû Hayyân et-Tevhîdî, Alî b. Muhammed. el-Besâir ve’z-zeḫâir. thk. Vedâd el-Kâdî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1988.
• Ebû Nuʿaym, Abdullâh b. Ahmed el-Isbehânî. Hilyetu’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ. 9 Cilt. Mısır: es-Saʿade, 1974.
• Ebû Tâlib el-Mekkî, Muhammed b. Alî. Kûtu’l-kulûb fî muʿâmeleti’l-mahbûb ve vasfu tarîki’l-murîd ilâ makâmi’t- tevhîd. thk. Âsım İbrahim el-Keyyâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. Müsnedü Ebî Ya’la. thk. Hüseyin Selim Esed. 13 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1984.
• Elbânî, Muhammed Nâsuruddîn. Silsiletü’l-ehâdîsi’d-da’îfe ve’l-mevdûʿa ve eseruha’s-seyyi fi’l-ümme. 14 Cilt. Riyad: Dâru’l-Me’ârif, 1992.
• Fettenî, Muhammed Tâhir b. Alî es-Siddîkî el-Hindî. Tezkiratü’l-mevdûʿât. Kahire: İdâra-tu’t-Tabâʿati’l- Munîriyye, 1924.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Erbaʿîn fî usûli’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Gāzî, Dâvûd b. Süleymân. Müsnedü’r-Rıdâ. thk. Muhammed Cevâd el-Celâlî. Kum: Mektebü’l-İ‘lâmi’l-İslâmî, 1997.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Muvaddahu evhâmi’l-cemʿ ve’t-tefrîk. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1986.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Muhammed b. Ali. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘ruf. 16 Cilt. Beyrut: Daru’l- Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm ve fadlihi. thk. Ebü’l-Eşbal ez- Züheyrî. 2 Cilt. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzi, 1994.
• İbn Arrâk, Alî b. Muhammed b. Alî el-Kinânî. Tenzîhü’ş-şerî’a. thk. Abdullâh Muham-med el-Ğumârî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1981.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen ed-Dımaşkī. Târîhu Medîneti Dımaşk. 80 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen. Muʿcemu’ş-şuyûh. thk. Vefâ Takiyyuddîn. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Beşâir, 2000.
• İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed el-Kureşî. Kasru’l-emel. thk. Fâdıl b. Halef el-Hammâde. 8 Cilt. Riyad: Dâru Atlasi’l-Hadrâʾ, 2012.
• İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed el-Kureşî. el-Evliyâ. thk. Muham-med es-Seʿîd b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Muessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1992.
• İbn Ebi’l-Hadîd, Abdulhamîd b. Hibetullâh. Şerhu Nehci’l-belâğa. thk. Muhammed Abdulkerîm en-Nemerî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Nazmü’l-leʾâlî bi’l-miʾeti’l-ʿavâlî. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Lisânu’l-mîzân. thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Makbûʿâti’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hamdûn, Ebü’l-Meʿâlî Muhammed b. el-Hasan. et-Tezkiretu’l-Hamdûniyye. Beyrut: Dâru Sâdır, 1996.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Bustî. Mecrûhîn mine’l-muhaddiŝîn ve’d-duʿafâ ve’l-metrûkîn. 3 Cilt. Halep: Dâru’l-Vaʿy, 1976.
• İbn Hibetullâh, Ebû Caʿfer Emînu’d-Devleti Muhammed b. Muhammed. el-Mecmûʿu’l-lefîf. Beyrut: Dâru’l- Ğarbi’l-İslâmî, 2004.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer ed-Dımaşkī. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hicre, 2003.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muslim ed-Dîneverî. ʿUyûnu’l-ahbâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. Sünenu İbn Mâce. thk. Beşşâr Avvâd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1998.
• İbn Vehb el-Kâtib, Ebü’l-Hüseyn İshâk b. İbrâhîm. el-Burhân fî vucûhi’l-beyân. Kahire: Mektebetu’ş-Şebâb, 1969.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullâh b. Adî el-Cürcânî. el-Kāmil fî duʿafâʾi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Alî Muhammed Muʿavvid. 9 Cilt. Beyrut: el-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Ali. Futuhatü’l-Mekkîyye. ed. Ahmed Şem-süddîn. 9 Cilt. Beyrut: Darü’l- Kütübi’l-İlmiye, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî. el-Muntazam fî tevârihi’l-mulûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî Kitâbü’d-Duʿafâʾ ve’l-metrûkîn. thk. Abdullâh el-Kādî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî. el-Mevdûʿât. thk. Nureddin Şükrü Boya-cılar. 3 Cilt. Riyad: Edvâʾu’s-Selef, 1997.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fadl Muhammed b. Tâhir el-Makdisî. Zahîratul-huffâẓ. thk. Abdurrahman el-Feryevâʾî. 5 Cilt. Dâru’s-Selef, 1996.
• Kandemir, M. Yaşar. “Kırk Hadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/467-470. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Karahan, Abdülkadir. İslâm-Türk edebiyatında Kırk Hadis: Toplama, Tercüme ve Şerhle-ri. Ankara: DİB Yayınları, 1991.
• Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. el-Esrârü’l-merfû’a fi’l-ahbâri’l-mevdûʿa. thk. Muhammed es-Sabbâğ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Kazvînî Ebû Hafs Ömer b. Ali b. Ömer. Meşîhâtu’l-Kazvînî. thk. Âmir Hasen Sabrî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l- İslâmiyye, 2005.
• Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nühât. thk. M. Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1982.
• Kudâî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme. Müsnedü’ş-Şihâb. thk. Hamdî b. Abdil-mecîd es-Silefi. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Kuleynî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Yaʿkûb. el-Kāfî. thk. Alî Ekber el-Ğıfârî. 8 Cilt. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l- İslâmiyye, 1968.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Basrî. Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1986.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Basrî. Aʿlâmu’n-nübüvve. Beyrut: Mektebe-tü’l-Hilâl, 1988.
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Bihâru’l-envâr. 110 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Vefâ, 1983.
• Mustaʿsımî, Muhammed b. Eydemir. ed-Dürrü’l-ferîd ve beytu’l-kāsîd. thk. Kāmil Selmân el-Cebûrî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• Müeyyed-Billâh, Ebû İdrîs Yahyâ b. Hamza el-Alevî. el-Envârü’l-mudîʾe fî şerhi’l-ahbâri’n-nebeviyye (Dirâse ve Tahkîk). San’a: San’a Üniversitesi, 2000.
• Nehhâs, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed el-Murâdî. ʿUmdetu’l-kuttâb. thk. Bessâm Abdu’l-Vehhâb el-Câbî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2004.
• Öz, Mustafa. “Müeyyed-Billâh, Yahyâ b. Hamza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi. 31/483-484. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Râmhürmuzî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Abdurrahmân b. Hallâd el-Fârisî. Emsâlu’l-hadîsi’l-merviyye ʿani’n- Nebî. thk. Ahmed Abdulfettâh Temmâm. Beyrut: Muʾessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1988.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. el-Ecvibetü’l-merdıyye fîmâ üsʾile ʿanhü mine’l- ehâdîsi’n-nebeviyye. thk. Muhammed İshak Muhammed İbrâhîm. Riyad: Dâru’r-Râye, 1997.
• Serkîs, Yûsuf b. İlyân b. Mûsâ ed-Dımaşkī. Muʿcemü’l-matbûʿâti’l-Arabiyye ve’l-muʿarrebe. 2 Cilt. Kahire: Matbaatu Sekîs, 1928.
• Sıddîk Hasen Hân, Ebü’t-Tayyib Muhammed b. Hasan el-Kannûcî. Ebcedu’l-ʿUlûm. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Leʾâliʾu’l-masnûʿa. thk. Salâh b. Muhammed b. Avîʿda. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Şevkānî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. el-Fevâʾidü’l-mecmûʿa fi’l-ehâdîs̱i’l-mevdûʿa. thk. Rıdvân Câmi’ Rıdvan. 2 Cilt. Mekke: Nizâr Mustafa el-Bâz, 1415.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed eş-Şâmî. Cuzʾun fîhi mâ intekâ Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ ʿalâ Ebî’l- Kâsım et-Taberânî min hadîŝihi li-Ehli’l-Basra. thk. Bedr b. Abdullâh el-Bedr. Riyad: Edvâʾu-s-Selef, 2000.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed eş-Şâmî. el-Ehâdîŝu’t-tıvâl. thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî. Beyrut: Mektebetu’l-İslâmî, 1998.
• Tarablusî, Abdulhâlık b. Esed b. Sâbit. Kitâbu’l-Muʿcem. thk. Nebil Saduddîn Cerrâr. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l- İslâmiyye, 2013.
• Temmâm ed-Dımeşkî, Ebü’l-Kāsım Temmâm b. Muhammed el-Becelî. el-Fevâîd. 2 Cilt. Riyad: Mektebetu’r- Rüşd, 1982.
• Uysal, Enver. “İhvân-ı Safâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/1-6. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Yahyâ b. el-Hüseyin eş-Şecerî el-Cürcânî. Tertîbu’l-emâli’l-hamîsiyye. thk. Muhammed Hasen. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Yahyâ b. Hamza. et-Tirâz li’esrâri’l-belâğati veʿulûmi hakâiki’l-iʿcâz. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-Ansariyye, 2002.
• Yaʿkûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk. et-Târîh. 3 Cilt. Necef: Matbaatu’l-Garbî, 1358.
• Yıldırım, Selahattin. Osmanlı’da Kırk Hadis Çalışmaları. İstanbul: Osmanlı Hadis Araş-tırmaları, 2000.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Dîvânü’d-duʿafâʾ ve’l-metrûkîn. thk. Hammâd b. Muhammed el-Ensârî. Mekke: Mektebetü’n-Nahda el-Hadîse, 1967.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-iʿtidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el- Becâvî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1963.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târîhu‘l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhiri ve’l-a’lâm. thk. Beşâr Avvâd Ma‘ruf. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
• Zeyd b. Rifâa. el-Erbe’ûn hadîsen es-Sîlkıyye. thk. Abdullâh b. Hamûd el-Izzî. Amman: Müessesetü Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 2002.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-Aʿlâm. nşr. Züheyr Fethullah. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 2002.