Ṣadrüşşerîʻa El-Aṣġar’ın Arûza Dair Manzûmesinin İncelenmesi

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 2, 855 - 882, 30.09.2023

Mesut Köksoy

https://doi.org/10.33415/daad.1290903

Öz

Aruz, şiirde açık ve kapalı hecelerin belirli bir ölçüye göre dizilmesi anlamına gelmektedir. Arûza dair telif edilen mensur eserler yanında arûz bahirlerinin isimlerini ve usûllerini içeren manzûmeler de kaleme alınmıştır. Bu eserlerden biri de çeşitli ilim dalları yanında Arap diline dair eserler de telif etmiş olan Ṣadrüşşerîʻa el-Aṣġar’ın (öl. 747/1346) nazmettiği 5 beyitlik Arapça manzûmedir. Eser, kütüphane kayıtlarında Risâle fi’l-arûz, Risâle fî uṣûli buḥûri's-sitte aşer, Buḥûru’l-uṣûl, Ebyât fi esmâ’i’l-buḥûr ma‘a şerḥiha ve Ḫamsa abyât fî al-‘arûḍ ma‘a šarḥihâ şeklinde farklı isimlerle kaydedilmiştir. Manzûmenin Türkiye’deki yazma eser kütüphanelerinde bulunan 10 nüshası yanında Bosna Hersek’te 4 nüshası bulunmaktadır. Manzûmenin bazı nüshalarında manzûmedeki arûz dâireleri ve bahirleri açıklayan müellifi meçhul kısa bir şerh yer almaktadır. Bu çalışmada manzûme ve kısa şerhinin tahkiki ile çevirisi yapıldıktan sonra manzûmedeki beyitlerin çözümlemesi yapılmıştır. Manzûme, 5 beyitte yer alan 5 arûz dâiresindeki 16 bahrin usûllerini içermektedir. Beyitlerde bahirlerin başlangıç yerlerine bahir isimlerinin kökünden türemiş kelimeler kullanılarak işaret edilmiştir. Benzer manzûmelerde her bahir bir veya iki beyitte olmak üzere toplam 16 veya 32 beyitte verilmişken Ṣadrüşşerîʻa el-Aṣġar’ın manzûmesinde 16 bahir 5 beyitte verilmiştir. Bir beytin birden çok bahrin veznini içerecek şekilde oluşturulması manzûmeyi diğer manzûmelerden ayıran en önemli husustur. Ayrıca diğer manzûmelerde sadece bahirlerin ele alındığı görülürken Ṣadrüşşerîʻa el-Aṣġar’ın manzûmesinde 5 beyitte sırasıyla 5 arûz dâiresi de ele alınmıştır. Manzûmede yer verilen bahirlerin yapısına bakıldığında tef‘îlelerin sayı bakımından tam ve sâlim olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap dili ve edebiyatı, Ṣadrüşşerîʻa el-Aṣġar, Arûḍ, Ebyât, Buḥûr.

استقصاء المنظومة لصدر الشريعة الأصغر في العروض

Öz

Aruz, şiirde açık ve kapalı hecelerin belirli bir ölçüye göre dizilmesi anlamına gelmektedir. Arûza dair telif edilen mensur eserler yanında arûz bahirlerinin isimlerini ve usûllerini içeren manzûmeler de kaleme alınmıştır. Bu eserlerden biri de çeşitli ilim dalları yanında Arap diline dair eserler de telif etmiş olan Ṣadrüşşerîʻa el-Aṣġar’ın (öl. 747/1346) nazmettiği 5 beyitlik Arapça manzûmedir. Eser, kütüphane kayıtlarında Risâle fi’l-arûz, Risâle fî uṣûli buḥûri's-sitte aşer, Buḥûru’l-uṣûl, Ebyât fi esmâ’i’l-buḥûr ma‘a şerḥiha ve Ḫamsa abyât fî al-‘arûḍ ma‘a šarḥihâ şeklinde farklı isimlerle kaydedilmiştir. Manzûmenin Türkiye’deki yazma eser kütüphanelerinde bulunan 10 nüshası yanında Bosna Hersek’te 4 nüshası bulunmaktadır. Manzûmenin bazı nüshalarında manzûmedeki arûz dâireleri ve bahirleri açıklayan müellifi meçhul kısa bir şerh yer almaktadır. Bu çalışmada manzûme ve kısa şerhinin tahkiki ile çevirisi yapıldıktan sonra manzûmedeki beyitlerin çözümlemesi yapılmıştır. Manzûme, 5 beyitte yer alan 5 arûz dâiresindeki 16 bahrin usûllerini içermektedir. Beyitlerde bahirlerin başlangıç yerlerine bahir isimlerinin kökünden türemiş kelimeler kullanılarak işaret edilmiştir. Benzer manzûmelerde her bahir bir veya iki beyitte olmak üzere toplam 16 veya 32 beyitte verilmişken Ṣadrüşşerîʻa el-Aṣġar’ın manzûmesinde 16 bahir 5 beyitte verilmiştir. Bir beytin birden çok bahrin veznini içerecek şekilde oluşturulması manzûmeyi diğer manzûmelerden ayıran en önemli husustur. Ayrıca diğer manzûmelerde sadece bahirlerin ele alındığı görülürken Ṣadrüşşerîʻa el-Aṣġar’ın manzûmesinde 5 beyitte sırasıyla 5 arûz dâiresi de ele alınmıştır. Manzûmede yer verilen bahirlerin yapısına bakıldığında tef‘îlelerin sayı bakımından tam ve sâlim olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

العروض, صدر الشريعة الأصغر, المنظومة, استقصاء, بحور

Examination of Ṣadr al-Sharîʻa al-Aṣġhar’s Poem on Prosody

Öz

Prosody, which means the arrangement of open and closed syllables according to a certain measure in poetry was turned into a systematic science by Khalil b. Ahmed (d. 175/791). In the following years, many works were composed on prosody. In addition to these works, poems containing the names and methods of prosody meters (buḥûr) were also written by scholars in order to be summarised easily. One of these poems is the 5 couplet poem written by Ṣadr al-Sharîʻa al-Aṣġhar (d. 747/1346) who composed works on the Arabic language as well as on various branches of science. It was recorded under different names such as Risâla fi al-‘arûḍ, Risâla fi uṣûl buḥûr al-sitta ashar, Abyât fi asmâ’ al-buḥûr ma'a sharḥihâ and Khamsa abyât fi al-'arûḍ ma'a sharḥihâ. Besides 10 manuscripts located in Turkey, 4 manuscripts of the poem exist in Bosnia and Herzegovina. In some manuscripts, there is a short anonymous commentory explaining the prosody circles and meters. Beside this, there is a long anonymous commentory of the poem making parsing, meaning and prosody explanations relating the couplets. The presence of many manuscripts and commentaries of the poem prove the interest shown in science world. No study was made on this poem. In this study, after the critical edition and translation of the poem and its short commentary, an analysis of the meters given in the poem was made. The poem contains 16 meters in 5 prosody circles in 5 couplets. In the couplets, the starting places of the meters are indicated by using the words derived from the root of the names of the meters.
The first couplet, مَسْئُولُ أَطِلْ مُدّتِي بَسْطُ الـمُدَى مِنْكَ مَأْمُولُ اَنِلْ عُدّتِى كَفُّ العِدَى عَنْك َ contains ṭavîl, madîd and basîṭ meters as the first circle. From أَطِلْ to the end of the couplet is ṭavîl meter. If it starts with مُدّتِي and ends with أَطِلْ, it becomes madîd meter. If it starts with بَسْطُ and ends with مُدّتِي, it becomes basîṭ meter. The second couplet كَمَلًا تَوَفَّرَ خَطُّنَا بِمَكَارِمٍ نَطَقَتْ بِهِنَ عِدًى تَجَاهِرُ فِي القِلَى contains wâfir and kâmil meters as the second circle. From كَمَلًا to the end of the couplet is kâmil meter. If it starts with تَوَفَّرَ and ends with كَمَلًا, it becomes wâfir meter. The third couplet هَزَجْنَا رُمّلًا اُرْجُوزَةً فِيهَا اَغَانٍ قَدْ سَمِعْنَا مِنْ غَوَانِيهَا contains hazaj, rajaz and ramal meters as the third circle. From هَزَجْنَا to the end of the couplet is hazaj meter. If it starts with رُمّلًا and ends with هَزَجْنَا, it becomes ramal meter. If it starts with اُرْجُوزَةً and ends with رُمُلًا, it becomes rajaz meter. The fourth couplet سَرْحٌ لِضَرْعٍ مُجْتَثُّ سَرْعٍ إِذَا مَا خَفّ مِنْ قَضْبٍ قَلّ فِي أَرْضِنَا contains sarî‘, munsariḥ, khafîf, muḍâri‘, muqtaḍab and mujtass meters. From سَرْحٌ to the end of the couplet is munsariḥ meter. If it starts with لِضَرْعٍ and ends with سَرْحٌ, it becomes muḍâri‘meter. If it starts with مُحْتَثُّ and ends with لِضَرْعٍ, it becomes a mujtass meter. If it starts with سَرْعٍ and ends with مُحْتَثُّ, it becomes sarî' meter. If it starts with خَفَّ and ends with ما, it becomes khafîf meter. If it starts with قَضْبٍ and ends with من, it becomes muqtaḍab meter. The fifth couplet تَقَارَبْتُهُ رَاكِضًا إِذْ دَعَانِي وَرَاعَيْتُهُ مُدّةً إِذْ رَعَانِي contains mutaḳârib and mutadârik meters as the fifth circle. From تَقَارَبْتُهُ to the end of the couplet, it is mutaḳârib meter. If it starts with رَاكِضًا and ends with تَقَارَبْتُهُ, it becomes rakḍ (mutadârik) meter.
In Ṣadr al-Sharîʻa al-Aṣġhar's poem 16 meters are given in 5 couplets. On the other hand in similar poems meters are given in 16 or 32 couplets since each meter is given in one or two couplets. While it is seen that only meters are dealt with in other poems, in Ṣadr al-Sharîʻa al-Aṣġhar's poem 5 prosody circles are dealt with in 5 couplets respectively. Thus, Ṣadr al-Sharîʻa’s poem more valuable and important than other similar poems. Having examined the structure of the meters included in the poem, it is seen that the taf'îlas are complete and regular. On the other hand while the couplets in the poem have a meaning on their own, there is no connection between them. When the number and structure of the meters included in the poem are examined, it is seen that the taf'îlas are complete in terms of number and are regular.

Anahtar Kelimeler

Arabic language and literature, Ṣadr al-Sharîʻa al-Aṣghar, Arûḍ, Abyât, Buḥûr.

Kaynakça

• Aṣġar, Ṣadruşşerîʻa el-. Arûz Manzûmesi. Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa Koleksiyonu, 656/9, 40a.
• Aṣġar, Sadruşşerîʻâ el-. Arûz Manzûmesi. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa Koleksiyonu, 1007/3, 136b-138a.
• Aṣġar, Sadruşşerîʻâ el-. Arûz Manzûmesi. Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa Koleksiyonu, 1035/5.
• Aṣġar, Sadruşşerîʻâ el-. Arûz Manzûmesi. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 4202/3, 29b-30a.
• Aṣġar, Sadruşşerîʻâ el-. Arûz Manzûmesi. Diyarbakır Ziya Gökalp Kütüphanesi, 176/2.
• Aṣġar, Sadruşşerîʻâ el-. Arûz Manzûmesi. Milli Kütüphane, 4912/6.
• Aṣġar, Sadruşşerîʻâ el-. Arûz Manzûmesi. Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Koleksiyonu, 706/9.
• Aṣġar, Sadruşşerîʻâ el-. Şerḥu’l-viḳâye. thk. Muhammed Ebu’l-Hâc Salâh. Müesesetü’l-Verrâḳ, 2006.
• Aydın, Ömer. “Türk Kelâm Bilgini Sadu’ş-Şerîa es-Sânî”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştrımaları Dergisi 3 (1995), 181-196.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetu’l-ʻârifin esmâu’l-müellifîn ve’l-muṣannifîn. Beyrut: Darü’l-Haya et-Turâsi’l ʻArabî, ts.
• Çetin, Nihad M. “Arûz/I”. DİA. 3/424-430. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ebyat Sadrüşşeria fi esmai’l-buhur ma’a şerhiha. Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Koleksiyonu, 3599/1.
• Fettahoğlu, Selahaddin. “Arap Arûzu, Genel Esasları ve Zorunlu Vezin Değişimleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/64 (2019), 46-66. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2019.3329
• Gördebil, Mustafa. Ankara Milli Kütüphanede Yer Alan Arapça Arûza Dair Yazma Eserler. Konya: Billur Yayınevi, 2017.
• Ḥanefî, Abdulkâdir Ebi’l-Vefâ el-Ḳarşî el-. el-Cevâhirü’l-muḍiyye fî ṭabaḳâti’l-ḥanefiyye. Riyad: Darü’l-Hicr, 1993.
• Ḥillî, Ṣafiyyüddin el-. Divân Ṣafiyyüddin el-Ḥillî. thk. Kerem el-Bustânî. Beyrut: Dâru Ṣadr, ts.
• Karaman, Hayrettin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• Ḳâriyyî, Nureddin Ebi’l Hasan Ali el-Hereviyyî el-. Fetḥu babü’l-ʻinâye bi şerḥin-nüḳâye. Beyrut: Şeriketi Darü’l- Erḳâm, 1997.
• Keḥḥâle, Ömer Rıza. Muʻcemü’l-müellifîn. Beyrut: Müesesetü’r-Risâle, 1993.
• Ḳutlûbuġâ, Ebü’l Fedâ’i Zeynüddîn Kâsım b. es-Sûdûnî. Tâcü’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr- Ramazan Yusuf. Şam: Darü’l-Ḳalem, 1997.
• Leknevî, Muhammed el-Hindî el-. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-ḥanefiyye. Kahire: Darü’l-Kitabi’l- İslamiyye, ts.
• Owens, G. Meredith. “Arûḍ”. The Encyclopedia of Islam. 1/667-677. Leiden: Brill Yayınları, 1986.
• Özen, Şükrü. “Sadrüşşerîa”. DİA. 35/427-431, 2008.
• Popara, Haso - Fajic, Zejnil. Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih Rukopisa. Sarajevo: Rijaset Islamske Zajednice Yayınları, 2000.
• Serkîs, Yusuf İlyas. Muʻcemü’l-maṭbuʻâti’l-‘arabiyye ve’l-muʻârribe. Kahire: Mektebetü’s-Seḳâfetü’d-Dîniyye, ts.
• Sûsî, Ebû Ṭayyib Mevlûd. Muʻcemü’l-uṣûliyyîn. Beyrut: Dârü’l-Kutübi’l-ʻİlmiyye, 2002.
• Temîmî, Takiyüddin b. Abdülkadir et-. Ṭabaḳâtü’s-seniyye fî terâcimi’l-ḥanefiyye. thk. Muhammed Abdulfettah. Riyad: Darü’r-Rıfâʻî, 1989.
• Tural, Hüseyin. Arap Edebiyatında Arûz. İstanbul: Ensar Yayınları, 2011.
• Ziriklî, Hayreddin ez-. el-ʻÂlâm. Beyrut: Darü’l-ʻİlm li’l-Melâyîn, 2002.