Oryantalist Literatürde İslâmî Rivayetlerin ‘Kurgusallığı’ Meselesi

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 2, 883 - 912, 30.09.2023

Fatma Yüksel Çamur

https://doi.org/10.33415/daad.1308926

Öz

İslâm kültüründe isnad sistemi ile rivayet, söz ve yazı vasıtasıyla bilginin nesilden nesle aktarılma ortamıdır. Öncelikleri ve sıhhat kriterleri farklı olsa da hadis, siyer ve tarih rivayetleri geçmişten haber verme yönüyle ortaktır. Aktarım süreçlerinde rivayetin yeniden tahkiye edilmesi sebebiyle olay anlatımlarında edebî üslup, detaylı ve abartılı tasvirler veya tarihî vakıayla uyumsuzluk görülebilir. Bu durumu yansıtan örnekler, oryantalist literatürde İslâmî rivayetleri edebî kurgu gibi ele alan bir dizi çalışmaya konu olmuştur. Rivayetlerde ‘muhtevanın gerçek dışılığının üsluptan anlaşılabileceği’ne dair araştırmalar teması 20. yüzyılın başlarında tarihsel eleştiri yöntemleri çerçevesinde yürütülürken, 60’lı yıllarda motif-tema kavramları, 90’lardan itibaren ise kurgu kavramı çerçevesinde ele alınmıştır. Bu makalede, bu temanın oryantalist literatürde isnad zinciri benzeri bir devamlılıkla nasıl geliştiği incelenmiştir. İslâmî rivayetleri kurgu/sallık çerçevesinde ele almanın gerek kavramın muhtevası gerekse hadis, siyer ve tarih literatürünün mahiyeti açısından uygun olmadığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, siyer, tarih yazımı, metin tenkidi, edebî tenkit, kurgusallık, Stefan Leder, Sebastian Günther

ORYANTALİST LİTERATÜRDE İSLÂMÎ RİVAYETLERİN ‘KURGUSALLIĞI’ MESELESİ

Öz

İslam kültüründe rivayet, isnad sistemi ve söz ve yazı vasıtasıyla bilginin nesilden nesle aktarılma ortamıdır. Öncelikleri ve sıhhat kriterleri farklı olsa da hadis, siyer ve tarih rivayetleri geçmişten haber verme yönüyle ortaktır. Aktarım süreçlerinde rivayetin yeniden tahkiye edilmesi sebebiyle olay anlatımlarında edebî üslup, detaylı ve abartılı tasvirler veya tarihî vakıayla uyumsuzluk görülebilir. Bu durumu yansıtan örnekler, oryantalist literatürde İslâmî rivayetleri edebî eser gibi ele alan bir dizi çalışmaya konu olmuştur. Rivayetlerde ‘muhtevanın gerçek dışılığının üsluptan anlaşılabileceği’ teması 20. yüzyılın başlarında tarihsel eleştiri yöntemleri çerçevesinde işlenirken, 60’lı yıllarda motif-tema kavramları, 90’lardan itibaren ise kurgu kavramı çerçevesinde ele alınmıştır. Bu makalede, bu temanın oryantalist literatürde isnad zinciri benzeri bir devamlılıkla nasıl geliştiği ve kurgu kavramının edebiyat teorileri açısından İslâmî rivayetler için ne derece uygun olduğu incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

hadis, siyer, tarih, kurgu

‘Fictionality’ Of Islamic Narrations In The Orientalist Literature

Öz

Determining the fictionality of a narration based on the literary style of a given text is one of the main topics of orientalist studies. The claim that ‘certain narrative techniques indicate factual invalidity of content’ goes back to 120 years earlier. Due to changes in Western literary theories, it appears in a different form concept in every period. At the beginning of the 20th century, Julius Wellhausen (d. 1918) and Carl Brockelmann (d. 1956) pointed out that early Muslim historiographers rewrote the narrations they inherited from their predecessors by their worldview and artistic skills. In the 60’s and 70’s, analysis of motifs and themes, around which stories were developed, came into prominence. For Eckard Stetter and Albrecht Noth (1999), certain characters, events, metaphors, similes etc. repeatedly appear in hadith or history narrations are anonymous motifs and themes. Therefore, their factual references are very uncertain. In the 90s, Stefan Leder and Daniel Beaumont claimed that narrative techniques such as well-planned plots, character-oriented event descriptions, moral evaluations and fantastic elements etc. are peculiar to literary fiction, so that such features make questionable factual validity of a historical narration. Another researcher Sebastian Günther widely discussed the concept of fictionality and approached the hadith narrations as a historical novel. He claimed specific narrative techniques fictionalize a given hadith narration and cut off its extratextual referentiality. For him, rearrangement, modification or diversification of a given hadith text through the transmission process indicates its fictionalization.
Formal evaluation of narrations is well-known and widely discussed by the terms taqṭīʿ, ikhtiṣār, talfīq etc., in classical hadith methodology. Unlike Muslim scholars, orientalists we have taken in this article discussed the issue within the context of the content's factual validity, not the text's reformation. All researchers above analysed the Islamic narrations, ḥadīth, sīrah and historiography, by ignoring the classical ḥadīth methodology and within the framework of the Western literary concepts that were valid in the period in which they lived. As is widely discussed in this article, the main problem for analysing Islamic narrations by the concept of fictionality is overlooking its historical, philosophical and cognitive background. Western literary theoreticians and history philosophers disagree about whether specific narrative techniques fictionalize factual texts such as history textbooks or biographies. Nevertheless, all these disagreements are ignored in the studies I have covered in this article, and a simplified analogy is preferred: ‘Every text having similar features to a literary work is fiction’. Therefore, depending on its textual features, claiming an Islamic narration's fictionality is theoretically a misconception. This intentional selection of the literary theory can be considered as the fictionalization of the fiction theory.
On the other hand, all Islamic narrations, whether hadīth, sīrah or historiography, claim to provide knowledge from past events. According to ʿilm al-balāgha, they are in the category of ikhbār, therefore, they are subject of true-false evaluation. However, a fictional discourse has no factual reference and is on the inshā type, therefore cannot be subject to the true-false assessment. Disregarding this categorical difference and dealing with Islamic narrations like novels makes all analyses problematic.
Despite all these problematic approaches, sample studies I have taken in this article point out a real problem: Due to misunderstanding or misreporting of the rāwi and/or the collector/author, there may be inconsistency between narration and historical facts. Textual features may give clues for such problems. However, this issue can be handled by comparing diverse narrations on the same issue, isnād-matn analysis and cross-checking the narratives to the extratextual data. Simplified parallelisms between the style and validity of the content cause much more complicated problems.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, sīrah, historiography, textual criticism, literary criticism, fictionality, Stefan Leder, Sebastian Günther

Kaynakça

• Altıntaş, Fatma Betül. Tarihsel Eleştiri Yöntemleri: Tenkidi ve İslami Rivayetlere Uygulanması Sorunu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Apaydın, Mehmet. Hadislerin Tespitinde Bütünsel Yaklaşım. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Beaumont, Daniel. “Hard-Boiled: Narrative Discourse in Early Muslim Traditions”. Studia Islamica 83 (1996). 5- 31.
• Benjamin, Walter. “The Storyteller: Reflections on the Works of Nikolai Leskov”. çev. Harry Zohn. Illuminations. ed. Hannah Arendt. 83-107. London: The Bodley Head, 2015.
• Brockelmann, Carl. “Naṣr b. Muzāḥim, der älteste Geschichtschreiber der Schia”. Zeitschrift für Semitistik und verwandte Gebiete 4 (1926), 1-23.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Literatur: Erster Supplementband. Leiden:, E. J. Brill, 1937.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Carr, David. Time, Narrative, and History. Bloomington&Indianapolis: Indiana University Press,1986.
• Cohn, Dorrit. “Signposts of Fictionality: A Narratological Perspective”. Poetics Today 11/4 (Winter 1990), 775- 804.
• Cohn, Dorrit. The Distinction of Fiction. Baltimore&London: The John Hopkins University Press, 1999.
• Dere, Ali. Oryantalistlerin Hadise Yaklaşımları – Eleştirel Bir İnceleme. Ankara: İlâhiyât, 2006.
• Dervişcemaloğlu, Bahar. “Kurmaca-Gerçek Ayrımı, Kurgusallık Teorileri ve Tarihȋ Roman”. Yeni Türk Edebiyatı Dergisi 15 (Nisan, 2017), 33-55.
• Dervişcemaloğlu, Bahar. Anlatıbilime Giriş. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Fayda, Mustafa. “Seyf b. Ömer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/27-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Füger, Wilhelm. “Zur Tiefenstruktur des Narrativen: Prolegomena zu einer generativen ‚Grammatik‘ des Erzählens”. Poetica 5/3-4 (Temmuz-Ekim 1972), 268-292.
• Gallagher, Catherine. “The Rise of Fictionality”. The Novel Volume 1: History, Geography, and Culture. ed. Franco Moretti 336-363. Princeton&Oxford: Princeton University Press, 2006.
• Genette, Gerard vd. “Fictional Narrative, Factual Narrative”. Poetics Today 11/4 (Winter 1990), 755-774.
• Gorman, David. “Fiction, Theories of”. Routledge Encyclopedia of Narrative Theory. ed. David Herman vd. 247-253. London & New York: Routledge, 2005.
• Günther, Sebastian. “Fictional Narration and Imagination within an Authoritative Framework – Towards a New Understanding of Hadith”. Story-telling in the Framework of Non-fictional Arabic Literature. ed. Stefan Leder 433-471. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 1998.
• Hamburger, Käte. The Logic of Literature, çev. Marilynn J. Rose. Indianapolis: Indiana University Press, 1973 [1957].
• Herbert, Cristopher. Culture and Anomie: Ethnographic Imagination in the Nineteenth Century. Chicago&London: The University of Chicago Press, 1991.
• Herrnstein Smith, Barbara. On the Margins of Discourse: The Relation of Literature to Language. Chicago&London: The University of Chicago Press, 1978.
• Irmak, Mustafa. Haber ve İnşâ: Klasik Dilbiliminde Bildirim ve Talep İfadeleri. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Iser, Wolfgang. The Fictive and the Imaginary Charting Literary Anthropology. Baltimore&London: The Johns Hopkins University Press, 1993.
• Kelpetin, Mahmut. “Müsteşriklerin Gözüyle Seyf b. Ömer”. Usûl 10/2 (2008),125–140.
• Klemm, Verena. “Image formation of an Islamic legend: Fāṭima, the daughter of the Prophet Muḥammad”. Ideas, Images, and Methods of Portrayal: Insights into Classical Arabic Literature and Islam. ed. Sebastian Günther 181-208. Leiden: Brill, 2005.
• Leder, Stefan. “Features of the Novel in Early Historiography: The Downfall Of Xālid Al-Qasrī”. Oriens Milletlerarası Şark Tetkikleri Mecmuası 32 (1990). 72-96.
• Leder, Stefan. “The Literary Use of the Khabar: A Basic Form of Historical Writing”. The Byzantine And Early Islamic Near East – Problem in The Literary Source Material, ed: Cameron, A., Conrad, L. I. 277-315. Princeton: The Darwin Press, 1992.
• Noth, Albrecht. “Iṣfahān-Nihāwand: Eine quellenkritische Studie zur frühislamischen Historiographie”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 118/2 (1968). 274-296.
• Ong, Walter J. Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi. çev. Sema Postacıoğlu Banon. İstanbul: Metis Yayınları, 1991.
• Özer, Salih. “Batı' da Hadis Metinlerine Yönelik Edebi Tahlil Denemeleri”. Dini Araştırmalar 9/25 (2006), 237- 264.
• Pavlovitch, Pavel. “Viewing the Past through the Eyes of the Present”. The Wiley Blackwell Companion to the Hadith. ed. Daniel W. Brown 113-133. West Sussex: John Wiley & Sons, 2020.
• Pavlovitch, Pavel. The Formation of the Islamic Understanding of Kalāla in the Second Century ah (718–816 CE): Between Scripture and Canon. Leiden: Brill, 2016.
• Ricoeur, Paul. Zaman ve Anlatı 2: Tarih ve Anlatı. çev. Mehmet Rifat. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Ronen, Ruth. Possible Worlds in Literary Theory. Cambridge&New York: Cambridge University Press, 1994.
• Ryan, Marie-Laure. “Panfictionality”. Routledge Encyclopedia of Narrative Theory, ed. David Herman vd. 553- 554. London&New York: Routledge, 2005.
• Saraçoğlu, Tuba Nur. “Siyerde İsnâd ve Metin Telfîki: İbn Sa‘d’ın (ö. 230/845) Telfîke Başvurduğu Siyer Rivayetleri”. Artuklu Akademi 9/2 (2022), 273-288.
• Schaeffer, Jean-Marie. “Fictional vs. Factual Narration”. The Living Handbook of Narratology. ed. Peter Hühn vd. Hamburg: Hamburg University, 2014. Erişim: 1 Mayıs 2023.
• Schmid, Wolf. Narratology: An Introduction. çev. Alexander Starritt. Berlin&New York, De Gruyter, 2012.
• Searle, John. Expression and Meaning: Studies in the Theory of Speech Acts. Cambridge: Cambridge University Press, 1999 [1979, 1981,1985].
• Sonnur Özcan, Emine. İslâm Tarihyazımında Gerçeklik ve El-Mes’ûdî. Ankara, Doğu Batı Yayınları, 2014.
• Stetter, Eckard. Topoi und Schemata im Ḥadiṭ. Tübingen: Eberhard-Karls Universität, Doktora Tezi, 1965.
• Wellhausen, Julius. “Prolegomena zur ältesten Geschichte des Islams”, Skizzen und Vorarbeiten-VI. 3-160. Berlin: Druck und Verlag von Georg Reimer, 1899.
• White, Hayden. The Content of the Form: Narrative Discourse and Historical Representation. Baltimore&London: The Johns Hopkins University Press, 1987.
• White, Hayden. Tropics of Discourse: Essays in Cultural Criticism. The Johns Hopkins University Press, 1986.
• Yarbrough, Luke. ““I’ll Not Accept Aid from a mushrik” Rural Space, Persuasive Authority, and Religious Difference in Three Prophetic Ḥadīths”. Authority and Control in the Countryside From Antiquity to Islam in the Mediterranean and Near East (6th-10th Century). ed. Alain Delattre vd. 44-93. Leiden: Brill, 2019.
• Yivli, Oktay. “Kurmaca Nedir?”. Kurmacanın Grameri. ed. Cemal Şakar 117-121. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Yücel, Ahmet. Oryantalist Hadis Anlayışı ve Eleştirisi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021.
• Yüksel Çamur, Fatma. “Güvenilir Ravi ‘Güvenilmez’ Rivayet: Bir Ṣaḥīḥu’l-Buḫārī Rivayetindeki Meçhul Bedevi Kadın Kıssasının Olgusal Gerçekliği Üzerine”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 63/2 (2022), 557- 605.
• Yüksel Çamur, Fatma. Anlatıbilim ve Hadis. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Zetterberg Gjerlevsen, Simona. "Fictionality". The Living Handbook of Narratology. ed. Peter Hühn vd. Hamburg: Hamburg University, 2014. Erişim: 1 Mayıs 2023.