CELALEDDİN DEVVÂNÎ’NİN İSLAM AHLAK FELSEFESİNDEKİ YERİ

Yıl 2021, Sayı: 2, 41 - 65, 21.03.2021

Zübeyir Bulut

https://doi.org/10.5281/zenodo.4623727

Öz

Araştırmamızda 15. Yüzyılın büyük filozof ve mütekellimi Celaeddin Devvânî’nin (ö. 1502) İslam ahlak felsefesindeki yerini, Ahlâk-ı Celâlî adlı eseri üzerinden tespit etmeye çalıştık. Devvânî, ahlak felsefesinde Nasîruddin Tûsî’nin Ahlâk-ı Nâsırî’sini model almış olsa da nefs teorisine dayalı ahlak felsefesi yapma geleneği İbn Miskeveyh, İbn Sînâ, Fârâbî, Ebu Bekir er-Râzî ve Kindî’ye kadar geri gitmektedir. Nitekim Ahlâk-ı Celâlî’de bahsi geçen filozofların görüşlerine yer verilmektedir. Gazzâlî, Râgıb el-Isfahanî, Mâverdî ve İbn Hazm gibi âlimler her ne kadar dinî nasların yoğun olarak kullanıldığı ahlak eserleri vermiş olsalar da İslam düşüncesinde ahlâka dair araştırma ve teliflerin ana eksenini filozofların inşa ettiği model oluşturmuştur. Felsefi anlamda en gelişmiş halini Ahlâk-ı Nâsırî’de gördüğümüz geleneğin ikinci önemli örneği Devvânî’nin Ahlâk-ı Celâlî’sidir. Mütekellim Îcî, fakih Kınalızâde ve mutasavvıf Gülşenî’nin de aynı formatta ahlak eseri yazmış olmaları felsefi mo- delin İslam ilim tarihinde genel kabul gördüğünü göstermektedir. Devvânî, tevarüs ettiği ahlak mirasını eserine büyük ölçüde alımlamakla kalmamış, aynı zamanda ahlak felsefesi literatürüne önemli katkılarda bulunmuştur. Esere İşrakî ve tasavvufî bir renk katması, dinî kaynaklar ve edebî unsurlara bolca yer vermesi, erdemleri hikâyeler ile örneklendirmesi sağladığı belli başlı katkılar olarak zikredilebilir. Gelenekte onun etkisini izleyebildiğimiz iki önemli eser olarak Kınalızâde’nin Ahlâk-ı Alâî’sini ve Mehmed Said’in Ahlâk-ı Hamîde’sini örnek verebiliriz.

Anahtar Kelimeler

Ahlak Felsefesi, Devvânî, Ahlâk-ı Celâlî, Erdemler, Ahlak Eğitimi

JALALADDIN AD-DAWWÂNÎ’S PLACE IN ISLAMIC MORAL PHILOSOHY

Öz

This paper evaluates Jalaladdin Dawwani’s contribution to Islamic moral philosophy considering his Ahlâq-ı Jalâlî, a parallel work with those of Ibn Miskawayh’s Tahzîb al-Ahlâq and Tûsî’s Ahlâq an-Nâsirî. In addition, the paper assesses whether his mutakallim identity has a role to play in his ethical considerations, which heavily rely on revealed text.
Dawwanî authored his work in a period which witnessed the compromise of Kalam, philosophy and mysticism in Islamic milieu as the co-found- ing elements of Islamic thought and he successfully represented this new fact, so he got high esteem both in Sunni and Shii environments and was considered a great scholar to be followed by both traditions. Both in his Ahlâq-ı Jalâlî and his classical Hâshiya âlâ Sharh al-jadîd li Tajrîd al-i‘tikâd he followed the method of Shii scholar Tûsî which shows his self-confidence to overcome existing denominational complexities.
In addition to legal disciplines he was occupied with such theoretical studies such as Kalam, philosophy, mysticism and ethics that enabled him to be equipped with a profound scholarship in many areas of Islamic disciplines. Considering the fact that he followed Ibn Sînâ and Tûsî in philosophy, Fahruddîn ar-Râzî, Îcî and Jurjânî in Asharî Kalam tradition, İbn Arabî in mysticism and Ishraqî way; as a result of all this he has been thought to integrate three prevailing methods in Islamic scholarship, the peripatetic, theological and mystical ways. Accordingly, he followed and compromised three prevailing methods in his works; i.e., shar‘î and narrative method in revealed sciences, theoretical and inductive method of philosophy and Kalam and inspiration method of mysticism. His exposition on Hayâkîl an-Nûr and epistle of Zarwâ proves that Ishrâqî philosophy had a profound impact on his thought. He also followed the method of Ghazalî and Îcî as mutakallim, Kınalızâde as legalist scholar and Gulshanî as a mystic. Islamic moral philosophy, which was formed by the philosopher Ibn Miskeveyh and Tusi, is a discipline that has been adopted and contributed to, let alone seen as a foreign element by scholars and Sufis in the history of Islamic thought.

Anahtar Kelimeler

Jalaladdîn ad-Dawwânî, moral philosophy, Ahlâq-ı Jalâlî, Virtues, moral education

Kaynakça

• Anay, Harun. “Devvanî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 9: 257. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Anay, Harun. Celaleddin Devvanî, Hayatı, Eserleri, Ahlâk ve Siyaset Düşün- cesi. Doktora Tezi, İÜSBE, 1994.
• Bedirhan, Muhammed. “Osmanlı Dönemi Vahdet-i Vücûd Müdafaaları”. Os- malı’da İlm-i Tasavvuf. Ed. Ercan Alkan. İstanbul: İSAR Yayınları, 2018.
• Demirkol, Murat. “Takdim”. Ahlâk-ı Alâî. Kınalızâde Ali Çelebi. Ankara: Fecr Yayınları, 2016.
• Demirkol, Murat. Nasireddin Tûsî’nin Ahlak Felsefesine Etkisi. Ankara: Fecr Ya- yınları, 2011.
• Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2009.
• Devvânî, Celaleddin. Ahlâk-ı Celâlî. Çev. Ejder Okumuş. Ankara: Fecr Yayın- ları, 2019.
• Gafarov, Anar. “Ahlakın Kaynağı Problemi: Celaleddin Devvani Merkezli Bir Analiz”. Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam Ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri. Ed. Murat Demirkol vd. 267-282. An- kara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Gafarov, Anar. Nasîrüddin Tûsî’nin Ahlâk Felsefesi. İstanbul: İsam Yayınları, 2011.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. İhyâu Ulûmiddin, çev. Ahmed Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınları, ty. 3. cilt.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. İlahi Saadet Mîzânü’l-Amel. İstanbul, Hisar Yayınları: 2014.
• Gülşenî, Muhyî. Ahlâk-ı Kiram. Haz. Abdullah Tümsek. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Günal, Tuğba. “Kelam’da Nefs Fenomenolojisi”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2020.
• İbn Miskeveyh. Ahlâk Eğitimi (Tehzibü’l-Ahlâk). çev. A. Şener vd. Ankara: Büyüyen Ay Yayınları, 2017.
• İstanbulî, İsmail Müfid. Şerhu’l-Ahlâkı’l-Adûdiyye. Çev. Selime Çınar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2014.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eş’arîlik-Mâturîdîlik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kınalızâde, Ali Çelebi. Ahlâk-ı Alâî (Günümüz Türkçesiyle). sad. Murat Demir- kol. Ankara: Fecr Yayınları, 2016.
• Özturan, Hümeyra. “Fârâbî ve İbn Sînâ’da Amelî Felsefe: Bir Mukayese”. Na- zariyat: İslam Felsefe ve Bilim TarihiAraştırmaları Dergisi 5, no: 1 (2019): 1-36.
• Râzî, Ebu Bekir. Ruh Sağlığı (et-Tıbbu’r-rûhânî). çev. Hüseyin Karaman. İstan- bul: İz Yayıncılık, 2018.
• Said, Mehmed. Ahlâk-ı Hamîde. Düzce: Düzce Belediyesi Kültür Yayınları, 2016.
• Sühreverdî, Şihabüddin. Kitâbü’t-Telvîhât. çev. Ahmet Kamil Cihan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Tûsî, Nasiruddin. Ahlâk-ı Nâsırî. çev. Anar Gafarov ve Zaur Şükürov. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• Üçer, İbrahim Halil. “Celâleddîn ed-Devvânî”. İslam Düşünce Atlası. Ed. İbra- him Halil Üçer. İstanbul: İLEM Yayınları, 2019.