The Relationship between Existence and Quaiddity in the Illuminationist Philosophical Tradition: An Analysis within the Framework of Hikmat al-Ishrāq and its Commentaries

Yıl 2024, Sayı: 8, 3 - 31, 20.03.2024

Hatice Toksöz

Öz

In this article, the relation between existence and quiddity, which is an important issue in Islamic metaphysical thought, will be discussed in a comparative method within the framework of al-Suhrawardī's (d. 587/1191) Hikmat al-Ishrāq and the commentaries written on it by al-Shahrazūrī and Qutbeddīn al-Shīrāzī. Suhrawardī's doctrine of wisdom, in which he adopted the method of discovery and intuition, gained continuity after him through the commentaries written on his works and the references to his views. In his works, the philosopher both criticized the Peripatetic philosophical tradition and established his own ontological and epistemological system by making use of it. In his ontological system presented in his work Hikmat al-Ishrāq, Suhrawardī prefers the term "nūr" instead of Avicenna's "mawjūd" and "Nūr al-anwār" instead of "Wājib al-wujūd". However, Suhrawardī states that concepts such as wujūd, quiddity, thing, and truth in Avicenna's philosophy are intellectual credentials. Shahrazūrī and al-Shīrāzī, the commentators of Hikmat al-Ishrāq, also state that concepts such as existence, quiddity, and truth are intellectual reputations, even though they use Avicennan terminology. Similarly, the concepts of unity (wahdat), possibility, and necessity are intellectual predicates. This is because, according to these thinkers belonging to the Illuminationist tradition, when these concepts are taken as absolute, their attribution to different individuals is realized in equal ways. Moreover, unlike Avicenna, the philosophers of Illuminationism agree that existence can only be realized in the mental plane. It is seen that both al-Suhrawardī and his commentators accept quiddity as essential and fundamental. This is because one can talk about the concept of existence (wujūd) in terms of quiddity. Avicenna's view that possibility is a necessity of quiddity, Suhrawardī criticizes possibility as an accident for quiddity. According to Suhrawardī, possibility is an accident with which quiddity is characterized. Possibility is not something that exists by its own essence, nor is it necessary existence. This is because the concept of necessary is contingent like existence and possibility. According to Suhrawardī, there is no distinction between existence and essence in God, who is the Light of Light. However, in beings other than Him, there is a distinction of existence and essence only in the mental plan.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Illuminationist Philosophy, Hikmat al-Ishrāq, Suhrawardī, Existence, Quiddity

İşraki Felsefe Geleneğinde Varlık Mahiyet İlişkisi: Hik­metü'l-İşrak Ve Şerhleri Çerçevesinde Bir Tahlil

Öz

Bu makalede, İslam metafizik düşüncesinin önemli bir meselesi olan varlık mahiyet ilişkisi, Sühreverdî’nin (ö. 587/1191) Hikmetü’l-İşrâk adlı eseri ve onun üzerine Şehrezûrî (ö. 687/1288) ve Kutbüddîn eş-Şîrâzî (ö. 710/1311) tarafından yazılan şerhler çerçevesinde mukayeseli bir yöntemle tartışılacaktır. Sühreverdî’nin keşf ve sezgi yöntemini benimsediği hikmet öğretisi gerek onun eserlerine yazılan şerhler gerekse görüşlerine yapılan atıflarla süreklilik kazanmıştır. Filozof, eserlerinde hem Meşşâî felsefe geleneğini eleştirmiş hem de ondan istifade ederek kendi ontolojik ve epistemolojik sistemini kurmuştur. Sühreverdî, Hikmetü’l-İşrâk adlı eserinde ortaya koyduğu ontolojik sisteminde İbn Sînâ’nın “mevcûd” terimi yerine “nûr”u, “Vâcibü’l-Vücûd” yerine de “Nûru’l-Envâr”ı tercih etmiştir. Ancak Sühreverdî, İbn Sînâ felsefesinde geçen vücûd, mahiyet, şey, hakikat gibi kavramların aklî itibarlar olduğunu dile getirir. Hikmetü’l-İşrâk adlı eserin şârihleri Şehrezûrî ve Şîrâzî de her ne kadar İbn Sînâ terminolojisini kullansalar da varlık, mahiyet, hakikat gibi kavramların aklî itibarlar olduğunu söylerler. Benzer şekilde birlik (vahdet), imkân, zorunlu kavramları da aklî yüklemlerdir. Çünkü İşrâkî geleneğine mensup bu düşünürlere göre mezkûr kavramlar mutlak olarak alındığında farklı fertlere nispeti eşit şekillerde gerçekleşmektedir. Ayrıca İşrâk filozofları, İbn Sînâ’dan farklı olarak varlığın mahiyete ârız olmasının sadece zihnî planda gerçekleşebileceği hususunda hemfikirdirler. Hem Sühreverdî’nin hem de şârihlerinin mahiyeti asıl ve temel kabul ettiği görülmektedir. Zira varlık (vücûd) kavramı hakkında mahiyet kavramından hareketle konuşulabilir. Sühreverdî, varlık kavramının aklî itibar olmasını bir başka yönden, yani nispet, bağ ve zât gibi anlamlarından hareketle açıklar. İbn Sînâ’nın imkânın mahiyetin bir gereği olduğu görüşünü, Sühreverdî, imkânın mahiyet için bir araz olduğunu söyleyerek eleştirir. Sühreverdî’ye göre imkân mahiyetin kendisiyle nitelendiği bir arazdır. İmkân, kendi zâtıyla var olan bir şey olmayıp, zorunlu varlık da değildir. Çünkü zorunlu kavramı da varlık ve imkân gibi itibarîdir. Sühreverdî’ye göre Nûru’l-Envâr olan Tanrı’da varlık mahiyet ayrımı söz konusu değildir. Ancak O’nun dışındaki varlıklarda sadece zihnî planda varlık mahiyet ayrımı vardır.

Anahtar Kelimeler

İşrâkî Felsefe, Hikmetü’l-İşrâk, Sühreverdî, Varlık (Vücûd), İslam Felsefesi, Mahiyet

Kaynakça

• Akyol, Aygün. Şehrezûrî Metafiziği. Ankara: Araştırma Yayınları, 2011.
• Alper, Ömer Mahir. “İbn Sînâ’da Tanrı’nın Kanıtlanması Sorunu: O Gerçekten Kelâmcılardan Etkilendi mi?”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7, İstanbul, (2003), 61-77.
• Alper, Ömer Mahir. Varlık ve İnsan Kemalpaşazâde Bağlamında Bir Tasavvurun Yeniden İnşası. İstanbul: Klasik Yayınları, 2010.
• Aristoteles. İkinci Analitikler. çev. Hamdi Ragıp Atademir. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1985.
• Atay, Hüseyin. İbn Sînâ’da Varlık Nazariyesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu-Hasan Hacak-Ekrem Demirli. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1999.
• Cihan, Ahmet Kâmil. “Sühreverdî’nin Nûr Anlayışı”. İslâm Felsefesinin Sorunları. Ankara: Elis Yayınları, 2003.
• Cihan, Ahmet Kamil. Sühreverdî Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki yeri. Kayseri: Laçin Yayınları, 2003.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbü’t-Ta’rîfât. Beyrut: Mektebü Lübnan, 1985.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Fârâbî. Harfler Kitabı (Kitâbu’l-Hurûf). nşr. ve çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Gazzâlî. Mişkâtü’l-envâr (Varlık-Bilgi-Hakikat). nşr. ve çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Izutsu, Toshihiko. İslâm’da Varlık Düşüncesi. çev. İbrahim Kalın. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• İbn Sînâ, el-İşârât ve’t-Tenbîhât (İşaretler ve Tembihler). nşr. ve çev. Ali Durusoy-Muhittin Macit-Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ, II. Analitikler (Burhân). nşr. ve çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sînâ, Medhal, Mantığa Giriş. nşr. ve çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sînâ, Metafizik. nşr. ve çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• İbn Sînâ, Metafizik. nşr. ve çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• Kutluer, İlhan. “Hikmetü’l-İşrâk”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 17/521-524. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kutluer, İlhan. “Müsül”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 32/149-151. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kutluer, İlhan. “Sühreverdî, Maktûl”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 38/36-40. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kutluer, İlhan. İslâm’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Rızvi, Sajjad H. “An Islamic Subversion of the Existence-Essence Distinction? Suhrawardi’s Visionary Hierarchy of Lights”, Asian Philosophy, 9, 3, (1999) 219-227.
• Sözen, Kemal. Levkerî’de Tanrı Tasavvuru. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2007.
• Sühreverdî, Hikmetü’l-İşrâk (İşrâk Felsefesi). nşr. ve çev. Eyüp Bekiryazıcı- Üsmetullah Sami. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Sühreverdî, Kitâbü’t-Telvîhât (Hikmet Parıltıları). nşr. ve çev. Ahmet Kamil Cihan-Salih Yalın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Sühreverdî. el-Elvâhu’l-İmâdiyye (Hikmet Levhaları). nşr. ve çev. Ahmet Kamil Cihan ve diğr., İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Sühreverdî. Hikmetü’l-işrâk (The Philosophy of Illumination). nşr. ve İngilizce’ye çev. John Walbridge-Hossein Ziyâî. New York: Brigham Young University Press, 1999.
• Sühreverdî. Hikmetü’l-İşrâk: İşrâk Felsefesi. çev. Tahir Uluç. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Şehrezûrî, Resâilü’ş-Şecereti’l-İlâhiyye fî ulûmi’l-hakaiki’r-Rabbaniyye. thk. Muhammed Necip Görgün. nşr. Hasan Hacak-Ahmet Erhan Şekerci, İstanbul: Elif Yayınları, 2004.
• Şehrezûrî, Şerhu Hikmeti’l-İşrâk. nşr. Hasan Ziyâî Terbeti. Tahran: Müessese-i Mutâlaât ve Tahkîkât-ı Ferhengî, 1993.
• Şîrâzî, Kutbüddîn. Şerhu Hikmeti’l-İşrâk. nşr. Abdullah Nûrânî. Tahran: Müessese-i Mütâlaât-ı İslâmî Danişgâh-ı McGill Şube-i Tahran, 2002.
• Toksöz, Hatice. “İşrâkî Felsefe Geleneğinde Nûr Kavramı: Kutbüddin eş-Şîrâzî Yorumu ve İbn Sînâ İle Mukayesesi”. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri içinde, ed. Murat Demirkol-M. Enes Kala, Ankara: Yıldırım Beyazıd Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Yayınları, 2014, 391-410.
• Toksöz, Hatice. “Sühreverdî’nin Hikmetü’l-İşrâk Eseri ve Şerhlerinde Varlık-Mahiyet Problemi”. Şeyhü’l-İşrâk’ın İzinde. 213-249. ed. M. Nesim Doru-Ömer Bozkurt-Kamuran Gökdağ. Ankara: Divan Kitap, 2015.
• Turgay, Fatma. İşrâkî Felsefeye Misâl Âleminden Bakmak. İstanbul: Dergah Yayınları, 2019.
• Turgut, Ali Kürşat. İbn Türke Metafiziği, Ankara: Elis Yayınları, 2016.
• Uluç, Tahir. Sühreverdî’nin İbn Sînâ Eleştirisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Wisnovsky, Robert. “İbn Sînâ’nın Şey’iyye Kavramı Üzerine Notlar”. çev. Arzu Meral, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi. 26 (2004/1) 85-118.
• Wisnovsky, Robert. İbn Sînâ Metafiziği. çev. İbrahim Halil Üçer, İstanbul: Klasik Yayınları 2010.
• Yiğit, Fevzi. “Varlık Mâhiyet Ayrımı Bağlamında Molla Sadrâ’nın Sühreverdî Eleştirisi”. Amasya İlahiyat Dergisi. 2020, (15), 549-578.