Hanefi Geleneğinden Klasik Osmanlı Kanunlarına Had-Kısas Dışı Ağır Ceza Formülü

Yıl 2019, Cilt: 30 Sayı: 1, 25 - 48, 03.07.2019

Muharrem Midilli

Öz

Bu makale Hanefi ceza geleneğinde had-kısas dışı ağır ceza anlayışına ve onun klasik Osmanlı kanunlarındaki yansımalarına odaklanmaktadır. Bu bağlamda o öncelikle kamu otoritesinin salt kendi reyiyle ağır ceza vazetmesi (siyaset) ile suçların tekerrürü ve toplumu bozmak için faaliyet gösterme (sa‘y bi’l-fesad fi’l-arz) mefhumları arasındaki ilişkiye dikkat çekmektedir. Makale Hanefi ceza geleneği içinde mütekerrir suçluların toplumu bozmak için çalıştıkları gerekçesiyle siyaseten ağır bir şekilde cezalandırılabileceğine ilişkin bir anlayışın tekamül ettiğine vurgu yapmaktadır. Sözü edilen anlayış tekerrür etmemekle birlikte toplumu bozma niteliği taşıyan bir kısım suçları da kapsamına alma potansiyeli taşımaktadır. Makale klasik Osmanlı kanunlarında ve uygulamasında Hanefi had-kısas dışı ağır ceza anlayışının nasıl kullanıldığına dair temsil edici örnekler vermektedir. Kanun koyucular bu anlayışa genellikle siyaset terimi ile göndermede bulunmakta ve tekerrür eden suçları ilk defa işlenenlerden daha ağır bir şekilde cezalandırırken açıkça bu anlayıştan esinlenmiş görünmektedirler. Onlar mütekerrir olmayan failleri siyaseten ağır bir şekilde cezalandırırken bile bu anlayıştan bütünüyle bağımsız hareket etmemektedirler.

Anahtar Kelimeler

Siyaset, Tekerrür, Fesat, Klasik Osmanlı Kanunları, Hanefi Ceza Geleneği

Non-fixed Heavy Penalty Formula from Hanafi Tradition to Classical Ottoman Kanuns

Öz

This article focuses on the notion of non-fixed heavy punishment in the Hanafi penal tradition and its reflection on the
classical Ottoman laws. In this context, it firstly draws attention to the relationship between the heavy punishment given
by the public authority’s own opinion (siyasa) and the repetition of an offence (tekerrur) and the effort for corruption of
society (sa‘y bil-fesad fil-ard). It emphasizes the fact that an understanding has evolved in the Hanafi penal tradition that
habitual criminals can be severely punished by the administrative authority’s own opinion on the grounds that they have
attempted to corrupt society. This understanding has the potential to include some crimes that are not repeated, but
which are devastating to society. This study gives representative examples of how to use the Hanafi notion of non-fixed
heavy punishment in the classical Ottoman kanuns and practice. Lawmakers generally have a reference to this notion
with a siyasa term. They seem to be clearly inspired by the mentioned notion when they punish habitual criminals more
severely than non-habitual ones. Lawmakers do not act independently of this notion when they sometimes punish nonhabitual criminals heavily with their own opinion.

Anahtar Kelimeler

Siyasal, Tekerrur, Fesad, Classical Ottoman Kanuns, Hanafi Penal Tradition

Kaynakça

• Akdağ, Mustafa. Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi. 2. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2014. Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri. 11 Cilt, İstanbul: Fey VakfıOsmanlı Araştırmaları Vakfı, 1992-2016. Apaydın, H. Yunus. “Siyaset-i Şer‘iyye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37: 299-304. Ankara: TDV Yayınları, 2009. Aşık Çelebi, Mi‘râcü’l-iyâle ve Minhâcü’l-Adâle, Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab, no. 1006. Avcı, Mustafa. Osmanlı Ceza Hukuku. 2. Baskı. Konya: Mimoza, 2014. Aydın, Mehmet Akif. “İtlaf.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23: 466-469. Ankara: TDV Yayınları, 2001. Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. 12. Baskı. İstanbul: Beta, 2014. Bâbertî, Ekmeleddîn Muhammed b. Muhammed. el-İnâye, Fethü’l-kadîr’le Birlikte. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003. Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmpatorluğu Teşkilât ve Müesseselerinin Şer‘iliği Meselesi.” İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 11, no. 3-4 (1945): 203-224. Barkan, Ömer Lütfi. XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları: Kanunlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1946. Becerik, Hatice Cenkış. “İslâm Hukukunda Suçun Tekerrürü ve Hukuki Sonuçları.” Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2011. Beldiceanu, Nicoara. Kitâb-ı Kavânîn-i Örfiyye-i Osmânî. Code De Lois Coutumieres De Mehmed II: Kitab-ı Kavânîn-i Örfiyye-i Osmânî. Wiesbaden: 1967. Çivizâde, Muhyiddîn Mehmed Efendi. Risâle Müte‘allika bi’t-te‘azir, thk. Abdullah Özer, (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2000). Çivizâde, Muhyiddîn Mehmed Efendi. Mecmû‘atü’l-fetâvâ. Süleymaniye Kütüphanesi. Kılıç Ali Paşa, no. 496. Fenârî, Mahmûd b. Pîr Muhammed. Mesâilü’t-ta‘zîr ve Hudûdi’l-Cinâyât. Süleymaniye Kütüphanesi. Şehit Ali Paşa, no. 949. Gerber, Haim. State, Society and Law in İslâm: Ottoman Law in Comparative Perspective. Albany: State University of New York Press, 1994. Göyünç, Nejat. “Osmanlı Ceza Hukuku ile İlgili Belgeler.” Belgelerle Türk Tarihi Dergisi 1, no. 3 (1967): 40-42. Imber, Colin. “Zina in Islamic Law.” Studies in Ottoman History and Law. 175-206. İstanbul: The Isis Press, 1996. Imber, Colin. Ebu’s-su‘ud: The Islamic Legal Tradition. Edinburg: Edinburg University Press, 1997. İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr şerh-i Tenvîri’lebsâr. thk. Adil Ahmed Abdü’l-mevcûd, Ali Muhammed Mu‘avvez. Özel Basım. 14 Cilt. Riyad: Darü âlemi’l-kütüb, 2003. İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer. Minhatü’l-hâlik ale’l-Bahri’r-râik. el-Bahrü’r-râik’ın kenarında. 7 Cilt. Kahire: el-Matba‘atü’l-ilmiyye, 1311. İbn Nüceym, Zeyneddîn Zeyn b. İbrahim. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 7 Cilt. Kahire: el-Matba‘atü’l-ilmiyye, 1311. İbnü’l-Bezzâz, Hâfızüddîn Muhammed b. Muhammed el-Kerderî. el-Fetâvâ’l-Bezzâziyye. elFetâvâ’l-Hindiyye’nin kenarında. 2. Baskı. 6 Cilt. Bulak: el-Matba‘atü’l-emîriyye, 1310. İbnü’l-Hümâm, Kemâleddîn Muhammed b. Abdülvâhid. Şerhu Fethü’l-kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003. İnalcık, Halil, ve Robert Anhegger (haz.). Kânûnnâme-i Sultânî ber Mûceb-i Örf-i Osmânî. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1956. İnanır, Ahmet. İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm Hukuku. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2008. İnanır, Ahmet. Şeyhülislâm İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Kanûnî Devrinde Osmanlı’da Hukuki Hayat. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2011. Halebî, Burhaneddîn İbrahim b. Muhammed. Mülteka’l-ebhur. thk. Vehbi Süleyman Gavecî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1989. Heyd, Uriel. Studies in Old Ottoman Criminal Law. ed. V. L. Menage. Oxford: Oxford University, 1973. Kâdîhan, Ebü’l-Mehâsin Fahreddîn Hasan b. Mansûr el-Özkendî. el-Fetâvâ’l-Hâniyye. Fetâva’lHindiyye’nin kenarında. 2. Baskı. 6 Cilt. Bulak: el-Matba‘atü’l-emîriyye, 1310. Kânûnnâme-i Sultânî, Manisa İl Halk Kütüphanesi, no. 5819. Karaca, Yılmaz, ve Rasim Erol (haz.). Eyüb Mahkemesi 19 Numaralı Sicil. İstanbul Kadı Sicilleri. 40 Cilt. İstanbul: İsam Yayınları, 2011. Kraelitz-Greifenhorst, Friedrich Von. “Kânûnnâme Sultan Mehmeds des Eroberers.” Mitteilungen Zur Osmanischen Geschichte, no. 1 (1921): 19-32. Mecmû‘atü’l-fetâvâ. der. Veli (Yegân) b. Yûsuf el-İskilibî. Diyanet İşleri Başkanlığı İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, no. 178. Merginânî, Ebü’l-Hasan Burhaneddîn Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Muhammed Muhammed Tamir, Hafız Aşur Hafız. 4 Cilt. Kahire: Dârü’s-selâm, 2000. Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz. Dürerü’l-hükkâm fî şerh-i Gureri’l-ahkâm. 2 Cilt. İstanbul: Matba‘a-i ve Kitabhâne-i Mehmed Esad, 1300. Mumcu, Ahmet. “Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl.” Yayınlanmış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1963. XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. A-Z, 8 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1963-1977. Özdeğer, Hüseyin. “I. Sultan Selim Kanunnamesi ve Tahlili.” Türk İktisat Tarihi Yıllığı, no. 1 (1987): 129-175. Pîr Mehmed Efendi. Fetâvâ-yı Üskübî. Süleymaniye Kütüphanesi. Fâtih, no. 2319. Günalan, Rıfat (haz.). Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil. İstanbul Kadı Sicilleri. 40 Cilt. İstanbul: İsam Yayınları, 2010. Sahillioğlu, Halil. Topkapı Sarayı Arşivi H. 951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Mühimme Defteri. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2002. Selânikî Mustafa Efendi. Tarih-i Selânikî. 2 Cilt. haz. Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999. Serahsî, Şemsü’l-eimme Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’lma‘rife, 1989. Şeybânî, Abdullah Muhammed b. el-Hasen. Kitabü’l-asl. tsh. Ebü’l-Vefâ el-Efganî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1990. Trablusî, Ebü’l-Hasan Alâeddîn Ali b. Halîl. Mu‘înü’l-hükkâm fî mâ yeteraddedü beyne’l-hasmeyn mine’l-ahkâm. 2. Baskı. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1973. Tveritinova, Anna S. Knika Zakonov Sultana Selima I. Moskova: Akademiya Nauk SSSR, 1968. Üçok, Coşkun. “Osmanlı Kanunnamelerinde İslâm Ceza Hukukuna Aykırı Hükümler III.” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 3, no. 1 (1946): 48-73. Yıldırım, Hacı Osman v.d. (haz.). 5 Numaralı Mühimme Defteri: (973/1565-1566): Özet ve İndeks. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1994. Yıldırım, Hacı Osman v.d. (haz.). 6 Numaralı Mühimme Defteri: (972/1564-1565): Özet, Transkripsiyon ve İndeks. 2 Cilt. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1995. Yıldırım, Hacı Osman v.d. (haz.). 7 Numaralı Mühimme Defteri: (975-976/1567-1569): ÖzetTranskripsiyon-İndeks. 4 Cilt. Ankara: Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1998-1999. Zeyla‘î, Fahreddîn Osmân b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. 6 Cilt. Bulak: elMatba‘atü’l-kübrâ’l-emîriyye, 1313.