Bir Memlük Emirinin Tartışmalı Evliliği Bağlamında Hanefî Denklik Öğretisinin Yeniden Yorumlanması: Sirâceddin el-Hindî (ö. 773/1372) Örneği

Yıl 2024, Cilt: 35 Sayı: 1, 173 - 209, 07.06.2024

Okan Kadir Yılmaz

https://doi.org/10.26650/di.2023.34.2.1342766

Öz

Hanefî mezhebinin nikâh hukukundaki klasik denklik öğretisine göre erkeğin evleneceği kadına belli unsurlarda denk olması gerekir. Kişinin kendisinin ve atalarının geçmişinde kölelik ve gayrimüslimlik gibi hususların bulunmaması da bu denklik unsurları arasında yer alır. Dolayısıyla bu ve diğer denklik unsurlarını taşımayan bir erkek bunları taşıyan bir kadına denk görülmediği için ikisi arasında gerçekleşen evlilik, bazı koşullarda bâtıl (geçersiz) kabul edilirken, bazı durumlarda da lâzım (bağlayıcı) görülmez. 8./14. yüzyılın ikinci yarısında Bahrî/Türk Memlükler döneminde üst düzey rütbeli bir Memlük emiri ile (Emir Beştek) sultanının kız kardeşi ya da kızı (Hond Sâre) arasında gerçekleşen bir evliliğin geçerliliği Hanefi mezhebine ait bu denklik öğretisi temelinde tartışılmıştır. Kimliği bilinmeyen bazı fıkıhçılar tarafından söz konusu evliliğin Hanefi mezhebine göre geçersiz olduğu ileri sürülürken, dönemin Mısır Hanefi Kâdılkudâtı Siraceddin el-Hindî konuyla ilgili bir risale kaleme alarak (Risâle fî mesʾeleti’l-kefâʾeh) bu evliliğin geçerliliğini savunmuştur. Hindî’nin fıkıh usûlü ilkelerinden ve fıkhî tahrîc yönteminden faydalanarak ortaya koyduğu bu savunu, Hanefi mezhebinin kurucu denklik öğretisinin, Memlüklerin hakimiyetiyle birlikte bölgede değişen siyasi ve sosyal yapıyı dikkate alan yenilikçi bir yorumunu da içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Memlükler, denklik/kefâet, evlilik/nikâh, Sultan el-Melikü’l-Eşref II. Şaban b. Hüseyin, Emir Beştek, Hond Sâre, Hanefi Mezhebi, Sirâceddin el-Hindî

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Makaleyi okuyup kıymetli tashih ve önerilerde bulunan Dr. Orhan Ençakar’a, İngilizce özetleri kontrol edip düzelten Şaban Kütük’e, Hindî’nin risalesinin Princeton (1838Y) nüshasını fotoğraflayıp bana ileten Ömer Faruk İlgezdi’ye ve kendisine ulaşmamda yardımcı olan İbrahim Köse’ye çok teşekkür ediyorum.

Reinterpretation of the Ḥanafī Doctrine of Equivalency in the Context of the Controversial Marriage of a Mamluk Amīr: Case of Sirāj al-Dīn al-Hindī (d. 773/1372)

Öz

According to the classical doctrine of Ḥanafī madhhab of equivalency in marriage law, a man must be equal to the woman he will marry concerning certain elements, which include the absence of slavery and non-Muslims in the past of the person and his ancestors. Therefore, a man who lacks these and other elements of equivalence is considered unequal to a woman who possesses such elements, such that marriage between the two is considered void (bāṭil) under certain circumstances and not binding (lāzim) in others. In the second half of the 8th/14th century, during the Bahrī/ Turk Mamluks period, scholars discussed the validity of a marriage between a high-ranking Mamluk amīr (Amīr Bashtak) and a sister or daughter of the Sultan (Khond Sarah) on the basis of the abovementioned Ḥanafī doctrine of equivalence. Although several unknown jurists argue that the marriage in question is invalid according to the Ḥanafī madhhab, Siraj alDīn al-Hindī, an Egyptian Ḥanafī qāḍī al-quḍāt (chief qāḍī) of the period, wrote a treatise on the subject (Risāla fī masʼalat al-kafāʼah) and defended the validity of the marriage. Hindī’s argument, which used the principles of uṣūl al-fiqh and the method of al‑takhrîj al-fiqhī (legal derivation), included an innovative interpretation of the foundational doctrine of equivalence of the Ḥanafī madhhab that considered the changing political and social structures in the region after the Mamluks’ rule.

Anahtar Kelimeler

Mamluks, equivalency, marriage, Sultan al-Malik al-Ashraf II Shaʿbān ibn Husayn, Amīr Bashtak, Khond Sarah, Ḥanafī Madhhab, Sirāj al-Dīn al-Hindī

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San ‘ânî. el-Muşannef. nşr. Merkezü’l-buhûs ve takniyetü’l-mâ'lumât Dârü’t-Te’sîl. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Te’sîl, 2. Basım, 1437/2013. google scholar
• Askalânî, İbn Hacer Ahmed b. 'Ali. ed-Dürerü’l-kâminefayâni’l-mi'eti’ş-şâmine. nşr. Sâlim el-Krenkovî. 6 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Me'ârifi’l-Osmâniyye, 1392/1972. google scholar
• Askalânî, İbn Hacer Ahmed b. 'Ali. İnbâ'ü'l-ğumr bi-ebnâ ’i’l- umr. nşr. Hasan Habeşî. 4 Cilt. Mısır: el-Meclisü’l-A ‘lâ, Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1389/1969. google scholar
• Ateş Mustafa. “Hanefî Mezhebinde Nikâh-ı Tenezzühî ve Osmanlı Uygulaması”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 4, sy. 2 (Aralık 2021): 298-311. google scholar
• Ayaz, Fâtih Yahya. Memlükler. İstanbul: İSAM Yayınları, 4. Baskı, 2022. google scholar
• Aynî, Bedreddin Mahmud b. Ahmed b. Musa. İkdü'l-cümâınf târihi ehli’z-zamân. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Veliyyüddin, 2395, 158b. google scholar
• Ayoub Samy. “Creativity in Continuity: Legal Treatises (al-Rasail al-Fıqhiyya) in Islamic Law”. Journal of Islamic Studies. 34/3 (December 2023), 305-339. google scholar
• Bahâüddin el-İsbîcâbî, Ali b. Muhammed es-Semerkandî. Şerhu Muhtaşari’t-Tahâvî. 4 Cilt. nşr. Abdullah Nezir Ahmed. Amman - Beyrut: Dârü’r-reyâhîn, 1443/2021. google scholar
• Beyatlı Yasir. Memlük Hanefiliğinde İkta Arazisinin İcaresi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022. google scholar
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. es-Sünenü’l-kübrâ. nşr. 'Abdullah b. 'Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Kahire: Merkezü Hecer, 1432/2011. google scholar
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. es-Sünenü’ş-şağîr. nşr. 'Abdülmu'tî Emin Kal'acî. 4 Cilt. Karaçi: Câmiatü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1410/1989. google scholar
• Bezzâzî, Muhammed b. Muhammed b. Şihâb el-Kerderî. el-Fetâva’l-Bezzâziyye. nşr. Sâlim Mustafa el-Bedrî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009. google scholar
• Buhârî, Burhâneddin Mahmud b. Ahmed. el-Muhîtu’l-Burhânî. nşr. Abdülkerim Sâmî el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004. google scholar
• Buhârî, Burhâneddin Mahmud b. Ahmed. ez-Zahîre. nşr. Ebu Ahmed el-Âdilî. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1440/2019. google scholar
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiu s-sahîh. 9 Cilt. Bulak: el-Emîriyye, 1311/1893. google scholar
• Cessâs, Ebu Bekr Ahmed b. Ali. el-Fuşûl fi’l-uşûl. nşr. Uceyl Câsim en-Neşmî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf el-Kuveytiyye, 1414/1994. google scholar
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. 'Alî. Şerhu Muhtaşari’t-Tahâvî. nşr. Sâid Bekdaş. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Dâru’s-Sirâc, 1431/2010. google scholar
• Cürcânî, Ebu Ya'kub Yûsuf b. 'Ali. Hizânetü’l-ekmel. nşr. Ahmed Halil İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1436/2015. google scholar
• Dârekutnî, Ebu’l-Hasen 'Ali b. Ömer b. Ahmed. es-Sünen, nşr. Şu'ayb el-Arnaût. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2004. google scholar
• Debûsî, Ebu Zeyd 'Ubeydullah b. Ömer. Takvîmü’l-edille fi’l-uşûl. nşr. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-'İlmiyye, 1421/2001. google scholar
• Ebu Nasr el-İsbîcâbî, Ahmed b. Mansûr. Şerhu Muhtaşari’t-Tahâvî. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmet Paşa, 588, 1b-380b. google scholar
• Gül, Bülent. “Eski Türkçe tarıyçı “Tarımcı, Ekinci” Adı Üzerine”. Türkbilig 32 (2016), 85-96. google scholar
• Hasîrî, Ebu Bekr Muhammed b. İbrahim b. Enûş el-Buhârî. el-Hâvî fi’l-fetâvâ. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmet Paşa, 549, 0b-312a. google scholar
• Hindî, Sirâceddîn Ömer b. İshâk el-Gaznevî. Risâlefîmes 'eleti’l-kefâ 'eh. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Veliyyüddin, 3288, 122a-153b. google scholar
• Hindî, Sirâceddîn Ömer b. İshâk el-Gaznevî. Risâle fî mes'eleti’l-kefâ'eh. New Jersey: Princeton Library, The Garrett Collection, 1838Y, 1a-12a. google scholar
• Irâkî, Zeynüddin Abdurrahim b. el-Hüseyn. ez-Zeyl ‘alâZeyli’l-'İber. nşr. Ahmed Abdüssettar. Mısır: Dârü’z-zehâir, 1440/2019. google scholar
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. “Neşru’l-'arf fî binâi ba'zi’l-ahkâm ale’l-'urf”. Mecmû‘atü resâili İbn ‘Âbidîn. 2 Cilt. İstanbul: b.y. 1320. google scholar
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhlâr. 6 Cilt. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1386/1966. google scholar
• İbn Ebî Şeybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Muşannef. 25 Cilt. nşr. Nâsır b. Abdülaziz. Riyad: Dâru Künûzi İşbiliyye, 1436/2015. google scholar
• İbn İshâk, Muhammed b. İshak b. Yesâr el-Muttalibî. Kitâbü s-Siyer ve ’l-megzî. nşr. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1398/1978. google scholar
• İbn İyâs, Ebü’l-Berekat Zeynüddin Muhammed b. Ahmed. Bedâ'i'u’z-zühûr fî vekâ 'ı'ı’d-dühûr. nşr. Muhammed Mustafa. 2 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-'Amme li’l-Kitâb, 1982/1402. google scholar
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin Ebu Muhammed 'Abdullah b. Ahmed. el-Mugnî. nşr. Abdullah b. el-Muhsin et-Türkî, 'Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 15 Cilt. Riyad: Dâru 'Âlemi’l-Kütüb, 3. Basım, 1317/1997. google scholar
• İbn Tağrîberdî, Cemâleddin Yûsuf b. Tağrîberdî. ed-Delîlü’ş-şâfî 'ale’l-Menheli’ş-şâfî. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1998. google scholar
• İbn Tağrîberdî, Cemâleddin Yûsuf b. Tağrîberdî. el-Menhelü’ş-şâfî ve’l-müstevfî ba'de’l-Vâfî. nşr. Muhammed Muhammed Emin. 7 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyye el-'Âmme li’l-Kütüb, t.y. google scholar
• İbn Tağrîberdî, Cemâleddin Yûsuf b. Tağrîberdî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mışr ve’l-Kahire. 16 Cilt. Mısır: Vizâretü’s-Sekâfe, Dâru’l-Kütüb, t.y. google scholar
• Kâdîhân, Fahreddîn Hasen b. Mansûr b. Mahmûd. Fetâvâ Kadîhân. 6 Cilt. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1310. google scholar
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbas Şihabeddin Ahmed b. 'Ali b. Ahmed. Subhu’l-a şâfî şınâ 'aii’l-inşâ'. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-'İlmiyye, t.y. google scholar
• Kâsânî, Alâüddin Ebu Bekr b. Mes'ûd. Bedâi'u’s-sanâi' fî tertîbi’ş-şerâi'. 7 Cilt. Mısır: Matbaatü Şirketi’l-Matbû'âti’l-'İlmiyye, Matba'atü’l-Cemâliyye, 1327-8. google scholar
• Kâsım b. Kutluboğa. el-Kefâetü fi’n-nikâh. nşr. Abdüssettar Ebu Ğudde. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/2002. google scholar
• Kudûrî, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Muhammed el-Bağdâdî. Şerhu Muhtaşari’l-Kerhî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Damat İbrahim, 563, 1b-465a. google scholar
• Kudûrî, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Muhammed. et-Tecrîd. nşr. Muhammed Ahmed Sirâc, 'Ali Cuma Muhammed. 12 Cilt. Kahire: Dâru’s-selâm, 1427/2006. google scholar
• Makrizî, Ebu’l-Abbas Takiyüddin Ahmed b. Ali. el-Mukaffa’l-kebîr. nşr. Muhammed el-Ya'lâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî. 1427/2006. google scholar
• Malatî, Zeynüddin Abdülbâsit b. Ebi’s-Safâ. Neylü’l-emelfîzeyli’d-Düvel. nşr. Ömer Abdüsselam Tedmûrî. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-'Asriyye, 1422/2002. google scholar
• Makrizî, Ebu’l-Abbas Takiyüddin Ahmed b. Ali. es-Sülûk li-ma'rifeti düveli’l-mülûk. nşr. Muhammed Abdülkadir Ata. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. 1418/1997. google scholar
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen 'Ali b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr. nşr. 'Ali Muhammed Mu'avvaz, 'Adil Ahmed Abdü’l-mevcud. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-'İlmiyye, 1419/1999. google scholar
• Mergînânî, Burhâneddin 'Ali b. Ebî Bekr b. Abdülcelil. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mübtedî. nşr. Tallâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y. google scholar
• Nasîrüddin es-Semerkandî, Ebu’l-Kasım Muhammed b. Yûsuf. el-Mültekat fî’l-fetâva’l-Hanefiyye. nşr. Mahmud Nassâr, Seyyid Yûsuf Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-'İlmiyye, 1420/2000. google scholar
• Nuh b. Mustafa. Hâşiyetü’d-Dürer. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 653, 342b-343a. google scholar
• Özkan, Nevzat. “Tat Sözü Üzerine”. VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı (24-28 Eylül 2012). 2/1721-1732. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2020. google scholar
• Pezdevî, Fahru’l-İslâm Ali b. Muhammed. Kenzü’l-vüşûl ilâ ma'rifeti’l-uşûl. (Keşfü’l-esrâr ile birlikte) 4 Cilt. İstanbul: Şirketü’s-Sahafe el-Osmâniyye, 1308/1890. google scholar
• Radiyyüddin es-Serahsî, Muhammed b. Muhammed. el-Muhîtu’r-Radavî. nşr. Abdülhafiz Muhammed Ali Beyzûn. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1442/2021. google scholar
• Sadrüşşehid, Hüsâmeddin Ömer b. 'Abdülaziz b. Mâze. ŞerhuEdebi’l-kâdî. nşr. Muhyî Hilâl Serhân. 3 Cilt. Bağdat: Matba'atü’l-İrşâd, 1397-8/1977-8. google scholar
• Sadrüşşeria, Ubeydullah b. Mesud. et-Tavzîh f halli gavâmizi’t-Tenkîh. 2 Cilt. Mısır: Matbaatü Muhammed Ali Sabih, 1377/1957. google scholar
• Sa'îd b. Mansur, Ebu Osman el-Horasânî. Sünen, nşr. Habiburrahman el-A'zamî. 2 Cilt. Hindistan: ed-Dâru’s-Selefiyye, 1403/1982. google scholar
• Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman. ed-Dav ’ü’l-lâmi' li-ehli ’l-kamıi ’t-tâsi'. 6 Cilt. Beyrut: Menşûrâtü dâri’l-hayât, t.y. google scholar
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed. Kitâbü’n-nevâzil. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 2067, 151b-367a. google scholar
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, t.y. google scholar
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Sehl. Usûlü ’s-Serahsî. nşr. Ebu’l-Vefâ el-Efgânî. 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, t.y. google scholar
• Serûcî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. İbrahim b. Abdülğani. el-Gayef şerhi’l-Hidâye. nşr. Adnan b. Fehd. 14 Cilt. Kuveyt: Esfâr, 1442/2021. google scholar
• Seyyid, Muhammed es-Seyyid. “Evlâdü’n-nâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11: 525-526. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. google scholar
• Seyyid, Muhammed es-Seyyid. “Hasekiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 373374. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. google scholar
• Siğnâkî, Hüseyin b. Ali. en-Nihâye fî şerhi’l-Hidâye. 25 Cilt. ŞAMİLE: 1443. google scholar
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hüsnü’l-muhâdara fi târîhi Mışr ve’l-Kahire. nşr. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, İsa el-Bâbî el-Halebî, 1387/1967. google scholar
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. el-Asl. nşr. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012. google scholar
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. el-Câmi'u’ş-şagîr. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1406/1985. google scholar
• Şeyhîzâde, Abdurrahman. Mecma'u’l-enhurf şerhiMülteka’l-ebhur. 2 Cilt. Türkiye: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmira, 1328. google scholar
• Tehânevî, Muhammed b. Ali. Keşşâfü ıştılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996. google scholar
• Yiğit, Fatma Akkuş. “Memlük Sarayında Tek Eşlilik ve Çok Eşlilik Üzerine Bir İnceleme”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9, sy. 43 (Nisan 2016): 563. google scholar
• Yiğit, İsmail. “Kalavun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24: 227-228. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. google scholar
• Yiğit, İsmail. “el-Melikü’l-Eşref Şa'bân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29: 66-67. Ankara: TDV Yayınları, 2004. google scholar
• Zeylaî, Cemaleddin Abdullah b. Yûsuf. Naşbü ’r-râye li-tahrîci ehâdîsi ’l-Hidâye. 4 Cilt. nşr. Muhammed Avvâme. Beyrut - Cidde: Müessesetü’r-Reyyân - Dâru’l-Kıble, 1418/1997. google scholar
• Zeyla'î, Osman b. 'Ali. Tebyînü’l-haka'ik şerhu Kenzi’d-dekâ'ik. 6 Cilt. Kahire: el-Matba'atü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1314. google scholar