İslam Hukukunda Hibeden Dönmeyi Engelleyen Sebepler (Osmanlı Uygulaması)

Yıl 2022, Sayı: 2, 1 - 37, 30.06.2022

Mehmet Koç

Öz

İslam hukukunda, insanın fıtratında taşıdığı yardımseverliğin bir tezahürü olan hibe konusu ile ilgili ayrıntılı hükümler bulunmaktadır. Bir malı başkasına karşılıksız olarak hemen temlik etmek şeklinde tanımlanan hibe akdinin kuruluş ve geçerlilik şartları ile hibeden rücuun mümkün olup olmayacağı, rücu mümkün ise kimlere yapılan hibeden hangi şartlarda dönülebileceği hususlarıyla alakalı mezhepler farklı ictihadlara sahiptir. Hanefîler hibe akdinin teberru yönünü öne çıkararak, bir karşılık almadığı sürece hibe yapanın o malda hala tasarruf yetkisinin olduğunu düşünmektedirler. Bundan dolayı onlara göre kişi ahlaken uygun olmasa da hukuken hibesinden dönebilir. Bununla beraber yedi durum Hanefîlerde de kabzı gerçekleşen hibeden dönüşü engellemektedir. Cumhur ise hibe akdini satım akdine benzeterek onun bağlayıcı bir akid olduğu kanaatini taşır. Bundan dolayı baba ve bazı durumlarda annenin çocuğuna yaptığı hibe dışındaki hibelerden hukuken dönülmesinin caiz olmadığı görüşündedirler. Hanefî mezhebi Osmanlı’da resmi mezhep olarak kabul edilerek mahkeme kararları buna göre alınmıştır. Bu çalışmada Osmanlı dönemi fetvaları ve mahkeme kararlarından hareketle hibeden dönme meselesinde Hanefî mezhebinin ictihadlarına ne kadar uyulup uyulmadığı tespit edilmeye çalışıldı. Netice olarak hibeden dönme konusu ile ilgili Osmanlı dönemi özelinde incelenen fetva ve mahkeme kararlarında Hanefî mezhebinin görüşlerinin uygulandığı tespit edildi. Çalışmamızın hibeden dönme konusu özelinde İslam ve Osmanlı hukuk tarihine mütevazi bir katkı sunması ümit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Osmanlı Hukuku, Hibeden Dönme, Fetva, Mahkeme

Reasons Preventing Refusal from Grant in Islamic Law (Ottoman Application)

Öz

In Islamic law, there are detailed provisions regarding the grant, which is a manifestation of the benevolence that people have in their nature. The sects have different opinions about the establishment and validity conditions of the grant contract, which is defined as immediately assigning a property to someone else without compensation, whether it is possible to recourse from the grant, and if recourse is possible, under which conditions the grant can be withdrawn. Hanafis, by emphasizing the donation aspect of the grant contract, think that the donor still has the authority to dispose of that property as long as he does not receive a return. Therefore, according to them, a person can legally withdraw from his grant, even if it is not morally appropriate. However, seven situtions prevent the Hanafis from returning from the grant that has been received. The public, on the other hand, likens the grant contract to the sale contract and thinks that it is a binding contract. For this reason, they are of the opinion that it is not legally permissible to return the grants other than the grants made by the father and, in some cases, by the mother to her child. Hanafi sect was accepted as the official sect in the Ottoman Empire and court decisions were taken accordingly. In this study, it has been tried to determine how much the Hanafi sect’s opinions were followed or not in the issue of returning from grants, based on the Ottoman period fatwas and court decisions. As a result, it has been determined that the views of tha Hanafi sect were applied in the fatwa and court decisions examined in the Ottoman period regarding the issue of refusal from grants. It is hoped that our study will make a modest contribution to the history of Islam and Ottoman law, in particular, on the subject of returning from grants.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ottoman Law, Reversion from Grant, Fatwa, Court

Kaynakça

• Akgün, Ayla. 63/2 Numaralı Kayseri Şer‘iyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009. Aksoy,
• Perihan. 35 Numaralı Ayntab Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayınları, 2012.
• Aynî, Ahmed b. Musa. el-Binâye fî şerhi'l-Hidâye. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1410/1990.
• Bâb Mahkemesi 54 Numaralı Sicil (H.1102/ M. 1691), haz. Hüseyin Kılıç-Yılmaz Karaca- Rasim Erol-Salih Kahriman-Fuat Recep-Sabri Atay. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Bâcî, Ebü'l-Velid Süleyman b. Halef b. Sad b. Eyyub. el-Müntekâ, thk. Muhammed Abdulkâdir Ahmed Atâ. 9 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1420/1999.
• Bardakoğlu, Ali. “Hibe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/421-426. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1976.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Camiu’s-Sahih. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Buhûtî, Yunus b. İdris. Şerhu Münteha’l-İrâdât. thk. Abdulmuhsin et-Türkî. 7 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risale, 1420/2000.
• Çelikan, Serkan. Mecelle’nin Külli Kaidelerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Çökük, Serpil. 57/3 Numaralı Kayseri Şer‘iyye Sicili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Debbağzâde Numan Efendi, Tuhfetu’s-Sukûk. University of Toronto Library, K 119712t8-1843.
• Derdîr, Muhammed b. Ahmed. Akrabu’l-Mesâlik li-Mezhebi’l-İmam Mâlik, Kano: Mektebetü Eyyüb, 1420/2000.
• Desûkî, Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Hâşiyetü’d-Desûkî ale’ş-Şerhi’l-Kebîr, 4 Cilt, b.y.: İhyâu’l-Kütübü’l-Arabiyye, ty.
• Doğan, Nurullah. 1629-1631 Tarihleri Arasında Konya’nın Sosyal ve Ekonomik Durumu. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Galata Mahkemesi 90 Numaralı Sicil (H.1073-1074/ M. 1663), haz. Fuat Recep-Salih Kahriman. İstanbul: İSAM Yayınları, 2012. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Güven, Mehmet Ali. 33 Numaralı Konya Şer‘iyye Sicili. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Hâkim en-Nisâburî, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999. Halebî, İbrahim b. Muhammed b. İbrahim. Mülteka’l-Ebhur. thk. Vehbî Süleyman el- Ulbânî. 2 Cilt. b.y.: y.y., 1406/1986.
• Hıra, Ayhan. “Klasik Fıkıh Kaynaklarında Hibeden Dönme Meselesine İlişkin Temel Yaklaşımlar”. JASSS 58/2 (2017), 237-250.
• “Hibe”, el-Mevsuatu’l-fıkhiyye. 42/120-155. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l İslâmiyye, 1425/2004.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz. Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr. thk. Ali Muhammed Muavved. 13 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1423/2003.
• İbnü’l-Kayyım el-Cevziyye, Muhammed b. Ebi Bekr. Câmiu’l-fıkh. thk. Yüsri es-Seyyid Muhammed. 7 Cilt. Mansûra: Dâru’l-Vefâ, 2000.
• İbn Kudâme, Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî.15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 3. Basım, 1417/1997.
• İbn Mâce, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid. Sünenu İbn. Mâce. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-İlmiyye, 1313.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. 6 Cilt.Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. b.y.: Matba‘atü’l-İlmiyye, 1417/1997.
• İbn Rüşd, Ahmed b. Muhammed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. thk. Ali Muhammed Muavved. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1427/2007.
• Kahveci, Nuri - Kuş, Fatih. “Hanefîlere Göre Hibeden Dönmenin Şartları”. Hikmet Yurdu 14/27 (2021/1), 79-93.
• Kartal, Mine. 20 Numaralı Ayntab Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Kâsânî, Ebû Bekir b. Mesûd. Bedâi‘u’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübü’l-İlmiyye, 2. Basım 1407/1986.
• Kaya, Selahattin. 807 Numaralı Bartın Şer‘iyye Sicili Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Karabük: Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Kaya, Süleyman. “Sak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/586-587. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008.
• Kıvanç, Vehbi. 64/1 Numaralı Kayseri Şer‘iyye Sicili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Kudûrî, Ebû’l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Cafer. el-Muhtasar. thk. Kamil Muhammed Uveyda. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Küçük, Fatih. 14 Numaralı Konya Şer‘iyye Sicili. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Merğînânî, Burhânüddîn b. Abdilcelil. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Muhammed Adnan Derviş. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, ts.
• Molla Hüsrev. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. 2 Cilt. İstanbul: Mir Muhammed Kütüphanesi, 1307/1890.
• Müzenî, İbrahim İsmail b. Yahya b. İsmail, el-Hâvi’l-Kebîr. thk. Ali Muhammed Muavved. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1414/1994.
• Narinç, Ökkeş. 64 Numaralı Gaziantep Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Özmen, Cengiz. 91/2 Numaralı Kayseri Şer‘iyye Sicili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Sahnûn, Abdüsselâm b. Said. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l- İlmiyye, 1413/1994.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• Şener, Abdulkadir. İslam Hukukunda Hibe. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1984.
• Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi. Fetâvâ-yı Ali Efendi. Ankara: TBMM Kütüphanesi, 1927/841, 1a-283a.
• Şeyhülislâm Feyzullah Efendi, Fetâvâ-yı Feyziye. haz. Süleyman Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Şeyhülislâm Minkârizâde Yahya Efendi. Fetâvâ-yı Yahya Efendi. Londra: British Museum, 135, 1a-378b.
• Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi, Behcetü’l-Fetâvâ. haz. Süleyman Kaya-Betül Algın-Zeynep Trabzonlu-Asuman Erkan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Şîrâzî, Ali b. Yusuf. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmam eş-Şafiî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l- İlmiyye, 1416/1995.
• Şirbînî, Muhammed b. Ahmed. Muğni’l-Muhtâc ilâ ma’rifeti meânî elfâzi’l-Minhâc. 4 Cilt.Beyrut: Dâru’l-Marife, 1418/1997.
• Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed el-Mısrî. Şerhu Meâni’l-Âsâr. thk. Muhammed Zehrî en-Neccâr. 5 Cilt. b.y.: Âlemü’l-Kütüb,1414/1994.
• Taşınhan, Mustafa Fırat. 32 Numaralı Konya Şer‘iyye Sicili. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Tezal, Fuat. 61 Numaralı Ankara Şer‘iyye Sicil Defterine Göre Ankara’da İctimai ve Sosyal Hayat. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemi. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 5 Cilt. Kahire: Mustafa el-Babi el-Harabi, 1978.
• Yıldırım, Abdurrahman. 91/3 Numaralı Kayseri Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Yıldırım, Ömer. 535 Numaralı Afyon Karahisar Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Yiner, Abdulnasır. 443 Numaralı Siverek Şer‘iyye Sicili. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Zebîdî, Ebu Bekir b. Ali. el-Cevheretü’n-Neyyira şerhu Muhtasari’l-Kudûrî. b.y.: y.y.,t.y.
• Zeyla’î, Fahruddin Osman b. Ali b. Mihcen. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. 6 Cilt.Bulak: Matba‘atü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1313/1896.
• Zorlu, Mehmet. 1888-1889 Yıllarına Ait Samsun Şer‘iyye Sicilinde Yer Alan Belgelerin Tahlili. Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.