Osmanlı İmparatorluğu'nda Din ve Siyasetin Diyalektiği ve Anayasal Deneyimi Üzerindeki Etkileri

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 72 - 88, 21.06.2021

Metin Şerifoğlu

https://doi.org/10.31457/dased.874744

Öz

Din ve siyaset arasındaki ilişki, siyasi tarihi boyunca ve sonuna kadar Osmanlı devletinin yapısında önemli bir unsurdu. İslam, devleti ve toplumu ve onun anayasal ve hukuk deneyimini yönetmede Osmanlı siyasi zihninin gerçek itici gücüydü. Osmanlılar, yüzyıllar boyunca farklı ve farklı bir İslami siyasi proje oluşturmayı başardılar. Ancak, Osmanlı siyasi projesinde din ve devlet arasındaki bu güçlü ilişki zayıf havadan doğmamış, daha ziyade Osmanlılar, daha sonra dini devletle bağlamaya dayanan Selçuklu deneyimi gibi önceki İslami deneyimlerden de faydalanmıştır. Din, devlet idaresinin ve anayasal sisteminin ana itici gücüydü. Osmanlı döneminde din ve devlet arasındaki ilişki bir özdeşleşme ve örtüşme noktasına ulaştı. Devlet kimliğini İslami referanstan aldı ve devlet kurumlarının oluşumu din ve siyaset arasındaki bu etkileşimli ilişkiye dayandırıldı. Yasama sistemine gelince, yasa ve mevzuatın çoğu İslami içtihat sistemi tarafından çıkarılmıştır. Bu, Fatih Sultan Muhammed'in Konstantinopolis'i fethinden sonra çıkardığı kanun namede gösterilmiştir. Bu yasa, İslam hukukuna uygun olarak kurulmuş yeni bir anayasal deneydir. Ayrıca Bu deneyim, özellikle gayrimüslim dini azınlıklarla ilgili konularda önceki İslam ülkelerinin deneyimlerinden de yararlandı.
Bu bağlamda, bu araştırmaya dört eksen üzerinden yaklaşmaya çalıştım:
- Birinci eksen: İslam'ın Türk halklarının siyasi bilinci üzerindeki etkisi
- İkinci eksen: İslam'ın Osmanlı siyasi zihni üzerindeki etkisi
- Üçüncü eksen: Osmanlı siyasi projesinde din ve devlet diyalektiği
- Dördüncü eksen: Osmanlı anayasal deneyiminde İslam'ın etkisi

Anahtar Kelimeler

İslam, Din, Devlet, Osmanlı, Anayasa, hukuk, Siyaset

جدلية الدين والسياسة في الدولة العثمانية وانعكاساتها على تجربتها الدستورية

Öz

شكلت العلاقة بين الدين والسياسة عنصرا أساسيا في بنية الدولة العثمانية على مدار تاريخها السياسي وحتى نهايتها، فقد كان الإسلام القوة الحقيقية المحركة للعقل السياسي العثماني في إدارة الدولة والمجتمع وفي ملامح تجربتها الدستورية والقانونية. وقد استطاع العثمانيون على مدار قرون طويلة أن يؤسسوا مشروعا سياسيا إسلاميا مختلفا ومتميزا . غير أن هذه العلاقة القوية بين الدين والدولة في المشروع السياسي العثماني لم يولد من فراغ، بل إن العثمانيين استفادوا أيضا من التجارب الإسلامية السابقة مثل التجربة السلجوقية التي اعتمدت هي بدورها على ربط الدين بالدولة، حيث كان الدين هو المحرك الأساسي لإدارة الدولة و منظومتها الدستورية. لقد وصلت العلاقة بين الدين والدولة في العهد العثماني إلى حد التماهي والتداخل ، فقد اكتسبت الدولة هويتها من المرجعية الإسلامية، كما أصبح تشكيل مؤسسات الدولة مبنيا على هذه العلاقة التفاعلية بين الدين والسياسية. أما على مستوى المنظومة التشريعية فقد كانت جل القوانين والتشريعات صادرة عن المنظومة الفقهية الإسلامية، ويتضح ذلك من خلال قانون نامة الذي أصدره محمد الفاتح بعد فتحه للقسطنطينية، حيث مثل هذا القانون تجربة دستورية جديدة تشكلت وفق الضوابط الشرعية الإسلامية، كما استفادت هذه التجربة من تجارب الدول الإسلامية السابقة، خصوصا في المسائل التي تتعلق بالأقليات الدينية من غير المسلمين.
وفي هذا الإطار حاولت أن أتناول هذا البحث من خلال أربعة محاور: المحور الأول: تأثير الإسلام في الوعي السياسي للشعوب التركية / المحور الثاني : تأثير الإسلام في العقل السياسي العثماني/ المحور الثالث: جدلية الدين والدولة في المشروع السياسي العثماني/ المحور الرابع: تأثير الإسلام في التجربة الدستورية العثمانية.

Anahtar Kelimeler

الإسلام, السياسة, الدولة العثمانية, الدين

The Dialectics of Religion and Politics in the Ottoman Empire and Their Effects on the Constitutional Experience

Öz

The relationship between religion and politics was an important element in the structure of the Ottoman state throughout its political history and until the end. Islam was the real driving force of the Ottoman political mind in ruling the state and society and its constitutional and legal experience. The Ottomans have managed to create a distinct and different Islamic political project over the centuries. However, in the Ottoman political project, this strong relationship between religion and state did not arise from a weak air, but rather the Ottomans also benefited from previous Islamic experiences, such as the Seljuk experience based on linking religion with the state. Religion was the main driving force of the state administration and constitutional system. During the Ottoman period, the relationship between religion and state reached a point of identification and overlap. It borrowed its state identity from the Islamic reference and the formation of state institutions was based on this interactive relationship between religion and politics. As for the legislative system, most of the law and legislation has been passed by the Islamic jurisprudence system. This is shown in the name of the law that Fatih Sultan Mohammed enacted after the conquest of Constantinople. This law is a new constitutional experiment established in accordance with Islamic law. In addition, this experience has also benefited from previous Islamic countries' experience, especially in matters relating to non-Muslim religious minorities.
In this context, I tried to approach this research on four axes:
First axis: the influence of Islam on the political consciousness of the Turkish peoples
Second axis: the influence of Islam on the Ottoman political mind
Third axis: dialectics of religion and state in the Ottoman political project
Fourth axis: the influence of Islam on the Ottoman constitutional experience

Anahtar Kelimeler

Islam, Religion, State, Ottoman, Constitution

Kaynakça

• - Akça Gürsoy, Osmanlı Millet Sisteminde Dönüşümü, Doğu Anadolu Araştırmaları,2007.
• - Akgündüz Ahmed, 700. Yılında Bilinmeyen Osmanlı, İlim Yayma Vakfı, İstanbul, 1999.
• - Akdağ Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2010.
• - Ataöv Türkkaya, "Azınlıklar Üstüne Bazı Düşünceler", A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Ankara 1987,cXLlI,no.1-4.
• - Pehlul Düzenli, Meşihat-ı İslamiye Fetvaları Işığında Osmanlı İstanbul’unda Müslim-Gayrimüslim Sosyal İlişkileri, e-Şarkiyat İlim Araştırmalar Dergisi, Nisan 2018,C.10,Sayısı:1
• - Halil, İnalcık, Türk-İslam-Osmanlı Şehirciliği, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C3, S6, 2005.
• - İnalcik Halil, Fatih Devri,Türk Tarih Kurumu, Ankara 1987.
• - Mübahat, S Kütükoğlu,., “Osmanlı İktisadi Yapısı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, , İstanbul 1994
• - Ocak Ahmet Yaşar, Türkler, Türkiye ve İslam, İletişim, İstanbul 2011.
• - Özbilgen Erol, Bütün Yönleriyle Osmanlı Adab-ı Osmaniyye, İz Yayıncılık, İstanbul 2003.