TAFSIR OF ANNONATION (KHASHIYA) TRADITION IN OTTOMAN EMPIRE: ATUFI EXAMPLE

Yıl 2017, Cilt: 5 Sayı: 9, 41 - 65, 15.06.2017

Osman Kara

Öz

Amasya is one the most important administrative and cultural centers of the Ottoman and Seljuk periods. Madrasas establihed in Amasya had contributed much to scientific and cultural life, and many scholars and artists had been educated in the positive and religious fields, and they had submitted important contributions in the different cities –mainly Istanbul- of Anatolia. Atufi is one of those all-round scholars educated in Amasya. He, who was born in Merzifon, and took coursess about religious and positive sciences from the scholars who gave lectures in the Mamasya madrasas, had been assigned as an intructor to the Palaca in Istanbul. Then quitting that position, Atufi began to give preaches and exegesis talks in various mosques. He produced works on medicine, kalam (theology), tafsir (exegesis), hadith and logic fields. As an eminent author at hadith commentary, he also wrote annotations on both the Zamahshari and Beyzavi exegeses which were taught at the Ottoman madrasas as well. At libraries in Istanbul, copies of manuscripts are available. This article aims to analyze his contribution to exegesis within the farmework and the tradition of comment and annotation.

Anahtar Kelimeler

Atufi, Annotation, Exegesis, Commentary, Madrasa

OSMANLIDA TEFSİR HAŞİYESİ GELENEĞİ: ATÛFÎ ÖRNEĞİ

Öz

Amasya; Selçuklu ve Osmanlı Dönemi’nin önemli idari ve kültürel
merkezlerinden birisidir. Amasya’da kurulan medreseler ilim ve kültür hayatına
büyük katkılar sunmuş, dini ve fenni ilimler alanında birçok ilim ve sanat
adamı yetişmiş, başta İstanbul olmak üzere Anadolu’nun değişik şehirlerinde
önemli hizmetlerde bulunmuşlardır. Amasya’da yetişen bu çok yönlü âlimlerden
birisi de Hayreddin Hızır el-Atûfî’dir. Merzifon’da doğan ve Amasya
medreselerinde ders veren hocalardan dini ve pozitif ilimler dersleri alan
Atûfî İstanbul’da Saray hocalığına tayin edilmiştir. Daha sonra bu görevinden
ayrılan Atûfî camilerde vaaz ve tefsir sohbetleri yapmıştır. Tıp, kelam,
tefsir, hadîs ve mantık alanında eserler kaleme almıştır. Hadîs şerhciliği
konusunda meşhur olan müellif, tefsir alanında da Osmanlı medreselerinde
okutulan Zemahşerî ve Beyzâvî tefsirlerine birer hâşiye yazmıştır. Eserlerin
İstanbul kütüphanelerinde el yazma nüshaları mevcuttur. Bu makale hâşiye
geleneği çerçevesinde müellifin tefsire yaptığı katkıları analiz etmeyi
hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Atûfî, Hâşiye, Tefsir, Şerh, Medrese

Kaynakça

• Abacı, Harun, Beyzâvî ve Nesefîdeki İ‘tizal Etkilerinin İncelenmesi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006).
• Abay, Muhammet, “Osmanlı Döneminde Tefsir Hâşiyeleri”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Tefsire Hizmetleri, Ensar Tartışmalı İlmi Toplantıları, İstanbul 2012.
• Abay, Muhammet, “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsirle İlgili Eserler Bibliyografyası”, Divân Dergisi, 1 (1991).
• Atûfî, Hayreddin b. Hıdır b. Mahmud b. Ömer, Hâşiye ala tefsîri’l-Keşşâf li Mevlana Atûfî ‘alâ cüzi’n-nebe ilâ âhirihi, Şehit Alipaşa Ktp., nr. 263.
• Atûfî, Hayreddin b. Hıdır b. Mahmud b. Ömer, Mir’âtu’t-te’vîl, Damad İbrahim Paşa Ktp., nr. 215.
• Ay, Mahmut, Osmanlı Geleneğinde Tefsir Faaliyetleri, Tefsir, (ed: Mehmet Akif Koç), Ankara, 2015.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Meral Yayınları, ts.
• Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, çev. İbrahim Akbaba, İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Cerrahoğlu, İsmail, “Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XI, 260-261.
• Cihan, Sadık, “Hayreddin b. Hıdır b. Mahmud b. Ömer el-Atûfî “Kastamonî” ve Hadîs Eserleri”, Erzurum: A.Ü. İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 3/1-2 (1979).
• Cündioğlu, Dücane, “Çağdaş Tefsir Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: ‘Osmanlı Tefsir Mirası’-Bir Histoğrafik Eleştiri Denemesi-”, Ankara: İslamiyât, 2/4 (1999).
• Çakan, İsmail L., “Atûfî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), IV, 99-100.
• Demir, Ziya, XIII-XVI. y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri, İstanbul: Ensar Vakfı Yayınları, 2007.
• Fazlurrahman, İslam ve Çağdaşlık, (çev. Alparslan Açıkgenç, Hayri Kırbaşoğlu) Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1998.
• Hüsameddin, Amasyalı Abdizade Hüseyin, Amasya Tarihi, Amasya: Amasya Belediyesi Yayınları, 2004.
• İbn Manzur, Ebu’l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mükrim, Lisânu’l-‘arab, Beyrut: Daru sadır, ts.
• İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul, 1997.
• Kara, İsmail, “Unuttuklarını Hatırla! Şerh ve Hâşiye Meselesine Dair Birkaç Not”, Divân, 15/28 (2010).
• Karabulut, Ali Rıza, Mu‘cemu’l-mahtûtâti’l-mevcûde fî mektebât-i İstanbul ve Anadulî, yy., ts.
• Kaya, Mesut, “İslâm İlimler Tarihinde Muhâkemât Geleneği: Tefsir Hâşiyeleri Merkezli Bir Deneme”, İslâmi Araştırmalar, 33 (2015).
• Kehhale, Ömer Rıza, Mu‘cemu’l-müellifîn, Beyrut: Müessesetü’r-risale, 1957.
• Maden, Şükrü, “Tefsirde Şerh Hâşiye ve Ta‘lîka Literatürü”, İstanbul: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 3/1 (2014).
• Maden, Şükrü, “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Hâşiyeciliğin Önemi”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültür ve Tefsir Çalışmaları II, İstanbul: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2013.
• Olcay, Osman Fevzi, Amasya Tarihi, Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 2010.
• Özdemir, Sinan, Hayreddîn Hızır el-Atûfî’nin Enzâru Şerhi’l-Meşârik Adlı Eserinin Tahkiki, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.)
• Özel, Recep Orhan, “Yusuf Sinânuddîn el-Amâsî (1000/1592) ve “Tebyînü’l-Mehârim” Adlı Eseri”, İstanbul: Usûl İslâmi Araştırmalar Dergisi, 20/20 (2013).
• Öztürk, Mustafa, Osmanlı Tefsir Mirası, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Öztürk, Mustafa, “Osmanlı Tefsir Kültürüne Panoramik Bakış”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları II, İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, İstanbul: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2011.
• Öztürk, Mustafa, “Son Dönem Osmanlı'dan Günümüze Türkiye'de Kur'ân ve Tefsir Çalışmaları”, KATÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1 (2014).
• Şensoy, Sedat, “Ta‘lîkat”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXIX, 508-510.
• Taşköprizâde, Şakâiku’n-nu‘maniyye fi ‘ulemâ-i Devlet-i Osmaniyye, Beyrut: Daru’l-kitabi’l-arabî, 1975.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü, “Hâşiye”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XVI, 419-422.
• Uzun, Nihat, İslam Tefsir Geleneğinde Muhalefet ve Eleştiri, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1973.
• Yağcı, Hızır, “Beyzâvî’nin “Envârü’t-tenzîl” Adlı Eserine, Atûfî’nin Yazdığı “Mir’âtü’t-te’vîl” Adlı Hâşiyesinde Rivayet Kullanımı”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (2016).
• Zebîdî, Muhammed Murtaza el- Hüseynî, Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs, (thk. İbrahim et-Terzi), Kuveyt: Daru ihyai’t- turasi’l-‘arabî, 1987.