İsmail Konevî Efendi’nin Envâru’t-Tenzîl Hâşiyesinde Cüz’î İrade Tartışması

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 1, 543 - 567, 30.05.2021

Burcu Dilek

https://doi.org/10.33931/abuifd.850392

Öz

İsmail Konevî Efendi (öl. 1195/1780) mütekellim ve müfessir olarak 18. yüzyılda Osmanlı ilim geleneğinin önemli isimlerinden birisi olmuştur. Konevî’nin kaleme aldığı Envâru’t-Tenzîl hâşiyesi, Beyzâvî hâşiyeleri arasında kapsamı ve zengin içeriği itibarıyla öne çıkmaktadır. Yaşadığı dönemin ilmî tartışmalarını hâşiyesine yansıtan müellif, doğal olarak eserinde birçok kelâm konusuna da değinmiştir. Söz konusu tartışmalar arasında dikkat çeken konulardan birisi ise cüz’î irade meselesidir. Konevî’nin cüz’î irade yaklaşımının temelinde Sadrüşşerîa’nın (öl. 747/1346) benimsediği hâl teorisi bulunmaktadır. İrade tartışmaları bağlamında son dönem Mâtürîdî düşüncesini etkisi altında bırakan bu teoriye göre cüz’î irade, hâl olması bakımından ne mevcut ne de maʿdum kabul edilmiştir. Mevcut olmaması sebebiyle yaratılmaya ihtiyaç duymayan cüz’î irade, tercihi de barındıracak şekilde insanın kendisinde bulunan bir sıfat olarak değerlendirilmiştir. Bu çalışmanın amacı Konevî’nin, Envâru’t-Tenzîl hâşiyesinde cüz’î irade kavramına dair benimsediği hâl görüşünün âyet yorumlarına ne şekilde yansıdığını tespit etmektir. Bu amacı merkeze alan çalışmanın sonucunda Konevî’nin, irade tartışmalarıyla ilişkilendirdiği âyetleri, cüz’î iradeyi hâl kategorisinde değerlendirerek te’vil ettiği ortaya koyulmuştur. Müellifin âyetleri bu teoriye göre yorumlaması sonucu, kulun ihtiyârî fiillerinde tercihte bulunabildiğine dair yaklaşımı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İsmail Konevî, Envâru’t-Tenzîl, Sadrüşşerîa, Cüz’î İrade

Free Will Discussion in Ismail Konawī’s Ḥāshiyah on Anwār al-Tanzīl

Öz

Ismail al-Konawī (d. 1195/1780) was one of the important scholars in the field of theology and tafsīr in the Ottoman period in the 18th century. His ḥāshiyah on Anwār al-Tanzīl stands out among the ḥāshiyahs on Baydāwī in terms of its scope and rich content. He reflected the scholarly debates of the period in which he lived, also touched on many theological issues. Free will has been one of the most prominent subjects among these discussions. His approach to free will is based on Sadr al-Sharīʿa’s theory of ‘hāl’. According to this theory, which influenced the post-classical Māturīdī thought in the context of will discussions, free will has been considered neither existent nor non-existent. Free will, which does not need to be created due to its non-existent, has been evaluated as an attribute inherent of human being, including a human’s own choice. The aim of this study is to determine how Konawī’s view of ‘hāl’ reflects the interpretation of the verses in his ḥāshiyah on Anwār al-Tanzīl. This study reached the conclusion that Konawī interpreted the verses associated with the discussions of free will within the scope of ‘hāl theory’. Furthermore, it is confirmed that as a result of the author's interpretation of the verses based on this theory, human being has a free will in his/her acts.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Ismail Konawī, Anwār al-Tanzīl, Sadr al-Sharīʿa, Free Will

Kaynakça

• Akkirmânî, Muhammed b. Mustafa. “İrâde-i Cüziyye Risâlesi”. sad. Abdulhamit Sinanoğlu. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/16 (2010), 119-148.
• Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi: Medrese Programları-İcazetnâmler-Islahat Hareketleri. Ankara: Atay Yayınları, 2018.
• Atûfî, Hayreddin Hızır b. Mahmud b. Ömer. Hâşiyetü’l-Keşşâf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 263.
• Aydın, Ömer. Sadrüşşerîa es-Sânî’ye Göre İnsan Hürriyeti ve Fiilleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• Bağdadî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifin esmau’l-müellifin ve asaru’l-musannifin. 2 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, ts.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. et-Tayyib. Kitâbü’t-Temhîd. nşr. Richard J. Mc. Carthy S. J. Beyrut: Mektebetü’ş-Şarkıyye, 1957.
• Baltacı, Cahid. XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. 2 Cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2005.
• Bayram, İbrahim. “Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk Risalesi Bağlamında İsmail Konevî’nin Teklîf Anlayışı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (2019), 137-179. https://doi.org/10.17120/omuifd.595157
• Beyzâvî, Nâsıruddin Ebü’l-Hayr Muhammed Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-Tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. haz. Muhammed Abdurrahman el-Maraşli. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, 1998.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Boyalık, M. Taha. el-Keşşâf Literatürü: Zemahşerî’nin Tefsir Klasiğinin Etki Tarihi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Boyalık. M. Taha. “Merzifonlu Hayreddin Hızır el-Atûfî’nin Hâşiyetü’l-Keşşâf’ı ve Eserin Kelam Açısından Tahlili”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şuayip Özdemir, Ayşegül Gün. 1/557-566. Ankara: KIBATEK, 2017.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. Haz. Fikri Yavuz-İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınları, ts.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Muʿcemü’t-taʿrîfât. thk. Muhammed Sıddık el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fadîle, ts.
• Çağrıcı, Mustafa. “Azim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/328-329. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Çağrıcı, Mustafa- Hökelekli, Hayati. “İrade”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/380-384. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Demir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Devvânî, Celâlüddin. Risâletü halki’l-aʿmâl. İstanbul: Dersaâdet, 1308.
• Ebû Hayyân Endelüsî, Muhammed b. Yusuf. Tefsîru’l-Bahru’l-muhît. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvaz. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Ebül’Ulâ Mardin. Huzur Dersleri. 3 Cilt. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1951.
• Ebüssuûd b. Muhammed. İrşâdü’l-akli’s-selim ila mezâya’l-kitabi’l-kerîm. thk. Abdülkadir Ahmed Atâ. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyadi’l-Hadise, ts.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail. el-İbânetü an usûlü’d-diyâne. Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, ts.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail. Kitâbu’l-Luma’ fi’r-red alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bidaʿ. thk. Hamûde Garâbe. Mısır: Matbaatü Mısr, 1955.
• Fazlıoğlu, İhsan. Kayıp Halka: İslam-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Anlam Küresi. İstanbul: Papersense Yayınları, 6. Basım, 2018.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Hakikat ve İtibar: Dış-Dünya’nın Bilgisinin Doğası Üzerine-XV. Yüzyıl Doğa Felsefesi ve Matematik Açısından Bir İnceleme”. Nazariyat: İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/1 (Ekim 2014), 1-33.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İtikadda Orta Yol. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Görkaş, İrfan. Ebû Said Muhammed Hadimî’de Bilgi Meselesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Güdekli, Hayreddin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İradenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüziyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 85-129.
• Güldü, Şule. “Fıkıh Usûlü ve Kelam’ın Kesiştiği Nokta; Hüsün-Kubuh Zemininde İnsan Fiili, Samsûnîzâde’nin Hâşiyetü’s-Suğrâ ale’l-Mukaddimâti’l-Erbaa’sının Değerlendirme ve Tahkiki”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 34 (2019), 469-499.
• Hafacî, Şihâbuddin Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Hâşiyetü’ş-Şihâb: İnâyetü’l-Kâdî ve kifâyetü’r-Râzî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak Endelüsî. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsiri’l-kitabi’l-aziz. thk. es-Seyyid Abdü’l-Âl es-Seyyid vd. 8 Cilt. Katar: Vezâratü’l-Evkâfi ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 2007.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm müsneden an Rasûlullah ve’s-sahabeti ve’t-tabiîn. thk. Esad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1997.
• İbn Temcîd, Muslihiddîn Mustafa b. İbrahim er-Rûmî el-Hanefî. Hâşiyetü’l-Konevî alâ Tefsîri’l-İmâmi’l-Beyzâvî ve me‘ahû Hâşiyetü İbni’t-Temcîd. nşr. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 3. Basım, 1984.
• İbnü’l-Hümam, Kemâleddin b. Ebî Şerif. Kitâbu’l-müsâmere fî şerhi’l-müsâyere fi ilmi’l-kelâm. Kahire: el-Mektebetül’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2006.
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim. 2 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Kâdî Abdülcebbar. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Muhammed Mustafa Hilmi vd. 20 Cilt. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Te’lif, 1965.
• Kâdî Abdülcebbar. Şerhu’l-usûli’l-hamse. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Kâdî Abdülcebbar. Tenzîhu’l-Kur’ân ani’l-metâʿin. Beyrut: Dârü’n-Nehdati’l-Hadîse, ts.
• Kalaycı, Mehmet. “Bir Osmanlı Kelamcısı Ne Okur? Osmanlı İlim Geleneği Çerçevesinde Beyâzîzâde’nin Mecmû’a Fi’l-Mesâili’l-Müntehabe Adlı Eseri”. Osmanlı’da İlm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler. ed. Osman Demir vd. 53-146. İstanbul: İSAR Yayınları, 2016.
• Kalaycı, Mehmet. “Matürîdî –Hanefî Ayrımının Osmanlı’daki İzdüşümleri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 20/2 (Aralık 2016), 9-72. https://doi.org/10.18505/cuid.261679
• Kaş, Murat. “Mustafa Şevket Efendi’nin Risalesi Işığında Zihin, Hâriç, Nefsü’l-emr Kavramlarının Analizi”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 1/1 (Aralık 2014), 58-87.
• Kaya, Mesut. Tefsir Geleneğinde el-Keşşâf: Şerh ve Hâşiyeleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İFAV Yayınları, 2019.
• Konevî, İsâmüddin İsmail b. Muhammed el-Hanefî. Hâşiyetü’l-Konevî alâ Tefsîri’l-İmâmi’l-Beydâvî ve me’ahu hâşiyetü İbni’t-Temcîd. nşr. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Konevî, İsâmüddin İsmail b. Muhammed el-Hanefî. Hâşiye ale’l-mukaddimati’l-erbaa mine’t-Tavzîh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa, nr. 232.
• Konevî, İsâmüddin İsmail b. Muhammed el-Hanefî. Risâletü’t-tevhîd. Kayseri: Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, Raşid Efendi, 59/1.
• Konevî, İsâmüddin İsmail b. Muhammed el-Hanefî. Risâle alâ Tefsîri’l-Beyzâvî fî Kavlihî Teâlâ: “Fesevvâhünne seb’a semâvât”. Kayseri: Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, Raşid Efendi, 59/2.
• Konevî, İsâmüddin İsmail b. Muhammed el-Hanefî. Risâle alâ Tefsîri’l-Keşşâf fî Kavlihi Teâlâ: “Yuhâdiûnallehe vellezîne amenû”. Kayseri: Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, Raşid Efendi, 59/3.
• Konevî, İsâmüddin İsmail b. Muhammed el-Hanefî. Risâle fî Kavlihî Teâlâ “Lev kâne fihimâ âlihetün illallahu lefesedetâ” Kayseri: Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, Raşid Efendi, 59/4.
• Konevî, İsâmüddin İsmail b. Muhammed el-Hanefî. Risâle fî Teklîfi mâ lâ Yutâk. Kayseri: Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, Raşid Efendi, 59/7.
• Konevî, İsâmüddin İsmail b. Muhammed el-Hanefî. Risâle fil-ilmi. Kayseri: Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, Raşid Efendi, 59/9.
• Köksal, Âsım Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literaür Dergisi 14/27 (2016), 101-132.
• Maden, Şükrü. Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Şeyhzâde’nin Envarü’t-Tenzil Hâşiyesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mansur. Kitâbu’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 11. Basım. 2018.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mansur. Te'vîlatü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Vanlıoğlu vd. müracaa Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2007.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi. Dürerü’l-hükkam fî şerhi ğureri’l-ahkâm. 2 Cilt. Pakistan: Mir Muhammed Kütüphane, Pakistan.
• Muhammed Süreyya. Sicill-i Osmani. haz. Nuri Akbayar, sad. Seyit Ali Kahraman. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Murâdî, Muhammed Halil. Silkü’d-dürer fî a’yâni’l-karni’s-sânî aşer. 4 Cilt. Bulak: el-Matbaatu’l-Miriyyetu’l-Amire, 1301.
• Namlı, Abdullah. “Sadrüşşerîa ve İbnü’l-Hümam’a Göre Cüz’î İradenin Yaratmanın Konusu Olup Olmadığı Meselesi”. Kader 18/1 (Haziran 2020), 152-176. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.705904
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Şerhu’l-Umde fi akîdeti ehli’s-sünne ve’l-cemâa. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmail. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 2012.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsiratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Claude Selame. 2 Cilt. Dımaşk: Institut Français de Damas, 1990-1993.
• Râğıb el-İsfehânî, Ebü’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî garibu’l-Kur’an. thk. Safvan Adnan Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 4. Basım, 2009.
• Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer. el-Metâlibu’l-âliyye mine’l-ilmi’l-İlâhiyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî el-müştehir bi’t-tefsîri’l-kebîr ve mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mesʿûd. et-Tavzîh şerhu’t-tenkîh (et-Telvîh ila keşfi hakâiki’t-tenkîh içinde). thk. M. Adnan Derviş. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihâl, Kahire: Müessesetü’l-Halebî 1968.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. Kitâbu Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. thk. Alfred Guillaume. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 2009.
• Şeyhzâde, Muhyiddin Mehmed b. Muslihiddin Kocevî. Hâşiyetü Muhyiddin Şeyhzâde alâ tefsîri’l-Kâdî el-Beyzâvî. thk. Muhammed Abdülkadir Şahin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîl-i âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdu’l-Muhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hicr, 2001.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Mevsûatu Keşşâfu ıstıâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. ed. Refik el-Acem, thk. Ali Dahruc, çev. Corc Zeynatî, Abdullah Halidî. 2 Cilt. Beyrut: Mehtebetü Lübnan, 1996.
• Temizer, Aydın. “Osmanlı’da Huzur Dersi Örnekleri Tahlil ve Tenkitli Tefsir Metni Neşirleri I”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/28 (2013), 65-92. https://doi.org/10.17335/sakaifd.219826
• Türker, Ömer. Ahlak: Yeni Bir Yaklaşım. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ahval”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/190-192. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İrade”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/379-380. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said. Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti. İstanbul: Otto Yayınları, 2017.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said. “Fiil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/59-64. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücuhi’t-te’vîl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvaz. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 1998.
• Zirikli, Hayreddin. el-A’lam: Kâmûsu terâcim li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-müsta’ribîn ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 2002.