Klasik Tefsir Hareketlerinin Mûsâ-Hızır Kıssası Bağlamında Mukayesesi

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 1, 427 - 460, 30.05.2021

Nazife Vildan Güloğlu

https://doi.org/10.33931/abuifd.853127

Cited By: 2

Öz

İslâmî geleneğin dini yorumlama çabaları için beyan, irfan ve burhan olmak üzere üç ana te’vil yönteminden bahsedilebilir. Zikredilen bu üç genel yapının tefsir geleneğindeki yansımaları nasıldır? Bu makalede, Mûsâ-Hızır kıssası özelinde klasik tefsir hareketlerinin mukayese edilmesi hedeflenmiştir. Aynı doğrultuda müfessirlerin takip ettikleri yöntem ile yorum farklılıkları arasındaki ilişkinin tespit edilmesi de amaçlanmıştır. Bunun için de onların, kıssanın anlatıldığı Kehf sûresinin 60-82. âyetlerini nasıl yorumladıkları incelenmiştir. Her bir akımın önde gelen müfessirlerine ait izahlar, kategorize edilmiş ve bu esnada karşılaştırma yöntemi uygulanmıştır. Özellikle bu açıdan çalışmanın literatüre katkı sağlayacağı umulmaktadır. Klasik tefsirlerin ekseriyetle kıssayı bir kelamcı ve fıkıhçı bakış açısıyla yorumladıkları görülmüştür. Mesela kıssada geçen şahısların sıfatları ile ilgili yorumlar dahi daha çok Hızır’ın ortaya koyduğu faaliyetlerin Kelam ve Fıkıh İlmi çerçevesinde izahını mümkün kılmaya yöneliktir. Beyanî te’vil yöntemi kadar çok olmasa da bazı tefsirlerde irfânî te’vil yöntemine de başvurulmuştur. Sonuç olarak farklı ifade kategorisi ya da hitap şekillerine sahip Kur’ân pasajlarının, genellikle müfessirin takip ettiği yönteme göre izah edildiği müşahede edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mûsâ-Hızır Kıssası, Beyanî Te’vil, İrfânî Te’vil, Kehf Sûresi

Teşekkür

Çok teşekkür eder çalışmalarınızda kolaylıklar dilerim.

Comparison of Classical Interpretation Movements within the Context of the Parable of Moses and al-Khiḍr

Öz

It can be mentioned that there are three main gloss methods as declaration, comprehension, and evidence in the efforts of Islamic tradition to interpret religion. What are the reflections of the mentioned three main systems in the interpretation tradition? In this article, classical gloss movements specific to Moses and al-Khiḍr parable are aimed to be compared. The relation between the methods that glossators follow and interpretation differences are also aimed to be identified in the same direction. Therefore, how they interpret the verses between 60th-82nd of Sūrat al-Kahf, where the parable is told, is examined. The explanations of prominent glossators of each movement are categorized and comparison method is applied in the meanwhile. The study is expected to contribute to the literature especially in this respect. It is observed that classical interpretations mostly interpret the parable with a theologian and faqīh perspective. For example, even the interpretations about the attributes of the people in the parable are intended to explain rather the activities of al-Khiḍr in the frame of Kalām and Fiqh. Although it is not as many as Declaratory Gloss Method, Comprehensive Gloss Method has also been consulted in some interpretations. As a result, it is observed that Qurʾān passages that have different statement categories or ways of addressing are generally explained according to the method of the glossator.

Anahtar Kelimeler

Interpretation, the Parable of Moses and al-Khiḍr, Declaratory Gloss Method, Comprehensive Gloss Method, Sūrat al-Kahf

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Bedreddin Çetiner. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Albayrak, Halis. İnsan-Gayb İlişkisi. İstanbul: Şule Yayınları, 1993.
• Âlûsî, Şehâbeddîn Mahmûd. Rûhu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-ʿazîm ve’s-sebʿi’l-mesânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Arslan, Sevim. “Hz. Musa ve Hızır Kıssası Üzerine Bir Değerlendirme”. Toplum Bilimleri Dergisi, 12/24 (Temmuz 2018), 161-176.
• Atılgan, Yusuf Kenan. Ledünni İlmin Hz. Musa-Hızır Kıssası Bağlamında Kelami Açıdan Değerlendirilmesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn. Umdetü’l-kâri fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1421/2001.
• Baklî, Rûzbihân b. Ebî Nasr. ‘Arâ’isü’l-beyân fî hakâ’ikı’l-Kur’ân. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1429/2008.
• Bardakçı, Necmeddin. Hakikatin Keşfi Hz. Musa ve Hızır. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Bardakçı, Necmeddin. “Îsmail Hakkı Bursevî’nin Musa-Hızır Kıssası Yorumunun İlim-Marifet Uygunluğu Açısından Değerlendirilmesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1998), 81-103.
• Barlak, Muzaffer - Özdemir, Faruk. “Mûsâ-Hızır Kıssasının Allah’ın İlkeli Bir Varlık Oluşu Çerçevesinde Değerlendirilmesi”, Journal of Islamic Research 27/3 (2016), 353-371.
• Begavî, Ferrâ. Meʿâlimü’t-tenzîl. thk. M. Abdullah en-Nemr vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1409/1988.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî. 5 Cilt. Beyrut ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Bedreddin Çetiner. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, İstanbul 1413/1992.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûhu’l-beyân. 10 Cilt. İstanbul: el-Matbaatü’l-Osmâniyye, 1330/1911.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi, 1999.
• Cebecioğlu, Ethem. “Niyaz-ı Mısrî’ye Göre Hz. Musa ve Hızır Kıssası: Çocuğun Öldürülmesi”. Akademiar Dergisi 1 (2016), 49-78.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh: Tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. nşr. Halîl Me’mûn Şeyhâ. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1427/2007.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf Ali b. Muhammed. et-Ta‘rîfât. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer’aşlî. Beyrut: Dâru’n-Nefâes, 1424/2003.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, ts.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luga. thk. Muhammed Ali en-Neccâr vd. 15 Cilt. Beyrut: ed-Dâru’l-Mısriyye, 1383/1964.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. er-Risâletü’l-ledünniyye (Mecmuatü resâili’l-İmâmi’l-Gazzâlî içinde). nşr. İbrâhîm Emîn Muhammed, Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, ts.
• Harman, Ömer Faruk. “Mûsâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 5 Mart 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/musa--peygamber
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-‘Ayn müratteben alâ hurûfi’l-mu‘cem. thk. Abdulhamîd Hendâvî, 4 Cilt. Beyrut: Dâr’ül-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1422/2002.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1422/2001.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâil b. Ömer b. Kesîr. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed vd. 15 Cilt. Kahire: Mektebetü Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Türâs, 1421/2000.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali el-Arabî. Tefsîru İbni’l-ʿArabî. b.y.: y.y., 1231/1816.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali el-Bağdâdî. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. nşr. M. Züheyr eş-Şâvîş. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 3. Basım, 1404/1984.
• İsfehânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. nşr. Safvân Adnân Dâvûdî. Beyrut: ed-Dârü’ş-Şâmiyye, ts.
• Kâşânî, Abdürrezzâk. Istılâhâtü’s-sûfiyye. thk. Abdulâl Şâhîn. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1413/1992.
• Kâşânî, Abdürrezzâk. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. Riyad: Kral Soud Üniversitesi, Mahdûtât/Yazmalar, 2437, 1a-305a. Kur’ân Yolu. Erişim 10 Nisan 2020. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin vd. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Kutub, Seyyid. Fî Zılâli’l-Kur’ân. 6 Cilt. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 32. Basım, 1423/2003.
• Kübrâ, Necmeddîn. et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1430/2009.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. el-Bedʾ ve’t-târîh. 6 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfe ed-Dîniyye, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu vd. 18 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 1425-1427/2005-2007.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. nşr. Seyyîd b. Abdülmaksûd b. Abdürrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, ts.
• Meral, Yasin. “Mûsâ-Hızır Kıssası ve Kıssanın Yahudi Kökeniyle İlgili İddeaların Değerlendirilmesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 55/2 (2014), 129-150.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-‘Arabî, 1423/2002.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Bedreddin Çetiner. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Me‘âni’l-Kur’âni’l-kerîm. thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî. 6 Cilt. Mekke: Merkezü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1408-1410/1988-1989.
• Nîsâbûrî, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed. Garâi’bü’l-Kur’ân ve regâi’bü’l-furkân. nşr. Zekeriyyâ Umeyrât. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1416/1996.
• Okuyan, Mehmet. Necmuddin Daye ve Tasavvufi Tefsiri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Okuyan, Mehmet. “Necmeddîn-i Dâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Temmuz 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/necmeddin-i-daye
• Öztürk, Mustafa. “Bilge Kul-Musa Kıssası ve İslam Kültüründe Hızır Mitosu. ”Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 14-15 (2003), 245-281.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb: et-Tefsîru’l-kebîr. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• Sayın, Salih. Kelâm Açısından Kur’an ve Sünnette Hızır. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Kerîm/Tefsîru Ebi’l-Leys es-Semerkandî. thk. Ali Muhammed Muavvıd vd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1422/2002.
• Sülemî, Muhammed b. Hüseyin. Hakâiku’t-Tefsîr. thk. Seyyid İmrân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1421/2001.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1408/1988.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-umem ve’l-mulûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif bi-Mısr, 2. Basım, 1387/1967.
• Temel, Zeynep. Kur’ân’daki Musa-Hızır Kıssasının İbnü’l-Arabî Yorumu. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. nşr. Bedreddin Çetiner. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Uludağ, Süleyman. “Kaşânî, Abdürrezzâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 25 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/kasani-abdurrezzak
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî el-Bağdâdî. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbüh. thk. Abdülcelîl Abdüh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâ‘ikı gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. nşr. Halîl Me’mûn Şeyhâ. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 3. Basım, 1430/2009.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillah. el-Bürhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, ts.