Mekke’de Bir Sinan Eseri: Süleymaniye Medreseleri

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 1, 95 - 123, 30.05.2021

Tuğba Aydeniz

https://doi.org/10.33931/abuifd.870922

Öz

Osmanlı padişahlarının kutsal topraklara ilgileri, Hicaz’ın Osmanlı topraklarına dahil edilmesinden çok daha önce Sultan I. Bayezid (1389-1402) dönemine kadar gider. Hicaz, Sultan I. Selim (1512-1520) zamanında 1517 senesinde Osmanlı Devleti’ne dahil olmuştur. Osmanlı padişahları Hicaz’ın Osmanlı Devleti’ne katılmasından sonra bu kutsal beldelerin imarı başta olmak üzere pek çok mesele ile ilgilenmişlerdir. Kanûnî Sultan Süleyman (1520-1566) zamanı Hicaz’da imar faaliyetlerinin dikkat çektiği bir dönemdir. Sultan Süleyman Kâbe’nin tamiri başta olmak üzere Mekke’de önemli bayındırlık hizmetlerine imza atmıştır. Mekke’de inşa edilen Süleymaniye medreseleri de bunlardan birisidir. Süleymaniye medreseleri Kanûnî döneminin büyük mimarı olan Sinan’ın projelerindendir. Bu medreselerin en önemli özelliği, Hanefi, Maliki, Şafii ve Hanbeli medreseleri olarak yapılmasıdır. Burada ders veren müderrislerin aynı zamanda kadılık, müftülük ve şeyhülharemlik gibi vazifeler aldığı da görülmektedir. Ancak bu medreseler 13./19. yüzyılda aslî fonksiyonlarını kaybetmişler ve medreselerin binalarında bazı değişiklikler yapılmıştır. Bu değişikliklerde, dört medresenin, aslî fonksiyonu olan eğitim dışında kullanıldığı ve bazı yerlerde bina ilaveleri olduğu görülmektedir. Bu değişim, tavaf alanını genişletme gerekçesi ile medreselerin tamamen ortadan kaldırıldığı döneme kadar sürmüştür. Bu makalede Süleymaniye medreselerinin inşa süreci, daha sonra geçirdiği değişimler ve biyografilerine ulaşılabilen müderrisler ele alınmaktadır. Dönem değişikliklerine paralel olarak önemli âlimlerin burada dersler vermiş olmaları da dikkate alındığında hocaların bilhassa Mekke ilim hayatına önemli katkılar sağladığı ve entelektüel-akademik bir ortamın varlığını muhafaza eden bir kurumsal yapı olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tarihi, Osmanlı Eğitim Sistemi, Kanûnî Sultan Süleyman, Mekke, Süleymaniye Medreseleri

A Sinan Structure in Mecca: The Suleymaniye Madrasas

Öz

The interest of the Ottoman sultans in the holy lands goes back to the reign of Sultan Bayezid I, long before the Ḥijāz was included in the Ottoman lands. These lands were included in the Ottoman Empire in 1517 during the reign of Sultan Selim I (1512-1520). Ottoman sultans dealt with many issues, especially the reconstruction of these holy cities, after the Ḥijāz joined the Ottoman Empire. The Magnificent Süleyman had done important public works in Mecca, mainly the repair of the Kaʿba during his reign. Suleymaniye madrasas built in Mecca are one of them. Suleymaniye madrasas are the projects of Sinan, the great architect of the Ḳānūnī period. The most important feature of these madrasas is that they are made as Ḥanafī, Mālikī, Shāfiʿī and Ḥanbalī madrasas. It is also seen that the professor who teach here had taken important positions in public services such as judge, muftī and shaikh al-Ḥaram. Some important scholars of the period also gave lectures here. However, these madrasas lost their essential functions in the 13th/19th century. Some changes had been made in the buildings of the madrasas. In this article, the changes that Suleymaniye madrasas had undergone since the construction process and the professors whose biographies can be accessed are discussed. Considering the fact that important scholars gave lectures here in parallel with the periodic changes, it is understood that an institutional structure that made significant contributions to the intellectual and scientific life of Mecca and preserves the existence of an intellectual-academic environment.

Anahtar Kelimeler

Ottoman History, Ottoman Education System, The Magnificent Süleyman, Mecca, Suleymaniye Madrasas

Kaynakça

• 6 Numaralı Mühimme Defteri: (972/1564-1565). haz. Hacı Osman Yıldırım vd.. 2 Cilt. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1995.
• 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/1567-1569). haz. Murat Şener vd.. 4 Cilt. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1997.
• Abdullah b. Abdurrahman b. Abdurrahim el-Muallimî. Aʽlâmu’l-Mekkiyyin (mine'l-karni't-tâsiʽ ile'l-karni'r-râbiʽ aşer el-hicrî). 2 Cilt. London: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türasi’l-İslâmî, 2000.
• Ahmed Recep Muhammed Ali. el-Mescidü’l-Harâm bi-Mekketi’l-Mükerreme. Kahire: Dâru’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, 1996.
• Akgündüz, Ahmet. “Ebüssuûd Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/365-371. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Âmâl Ramazan Abdulhamid Sıddık. el-Hayâtü’l-iʽlmiyye fi Mekkete’l-Mükerreme (1115-1334/1703-1916). 2 Cilt. Mekke: Merkezu Tarihi Mekkete’l-Mükerreme, 1432.
• Atçıl, Abdurrahman. Erken Dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda Âlimler ve Sultanlar. çev. Gürzat Kami. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Aydeniz, Tuğba. Osmanlı Devleti’nde Mekke’nin Yönetimi (1517-1617). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Baltacı, Cahid. XV-XVI.Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2005.
• Bâselâme, Hüseyin Abdullah. Târihu imâreti’l-Mescidi’l-Harâm. Cidde: Tihame 1980.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet-Maarif C.MF. No. 27, Gömlek No. 1312.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet-Maarif C.MF. No. 40, Gömlek No. 1988.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet-Maarif C.MF. No. 92, Gömlek No. 4572.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dahiliye İ. DH. No. 120, Gömlek No. 6085.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Evkaf İ. E. No. 29, Gömlek No. 21.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Kamil Kepeci KK. No. 249, Gömlek No. 38.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maliyeden Müdevver Defterler MAD.d. No. 2048.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri A. DVNSMHM.d. No. 115, Gömlek No. 1640-1641.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri A. DVNSMHM.d. No. 14, Gömlek No. 579.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri A. DVNSMHM.d. No. 26, Gömlek No. 594.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri A. DVNSMHM.d. No. 73, Gömlek No. 646.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şura-yı Devlet ŞD. No. 155, Gömlek No. 30.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi TSMA.d. No. 1611.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi TSMA.d. No. 1780.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi TSMA.E. No. 885, Gömlek No. 43.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi TSMA.E. No. 444, Gömlek No. 23.
• Bozkurt, Nebi-Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Mekke”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/555-563. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Burckhardt, John Lewis. Arabistan Seyahatleri (Temmuz 1814-Haziran 1815) -Hicaz Topraklarında Batılı bir Seyyahın Gözlemleri-. çev. Yusuf Yazar. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2019.
• Bursalı, Osman Safa. “Hicaz’ın Hanefi Fukahası Mesaide: Vakıf Malın İstibdali, Bir Risale ve Takrizleri”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler (XVIII. Yüzyıl). ed. Ahmet Hamdi Furat vd.. 211-239. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Emecen, Feridun. “Süleyman I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/62-74. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi. haz. Yücel Dağlı vd.. 10 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Eyüb Sabri Paşa. Mir’âtü’l-Haremeyn: Mir’ât-ı Mekke (inceleme-metin). haz. Ömer Faruk Can-F. Zehra Can. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Heridi, Muhammed Abdüllatif. Şuûnu’l-Haremeyni’ş-şerifeyn fi’l-ahdi’l-Osmânî. Kahire: Dâru’z-Zehra, 1989.
• Hicaz Vilayeti Salnâmesi, Hicaz: Mekke-i Mükerreme Hicaz Vilayeti Matbaası, 1303.
• Hicaz Vilayeti Salnâmesi. Hicaz: Mekke-i Mükerreme Hicaz Vilayeti Matbaası, 1305.
• Hicaz Vilayeti Salnâmesi. Hicaz: Mekke-i Mükerreme Hicaz Vilayeti Matbaası, 1301.
• Hicaz Vilayeti Salnâmesi. Hicaz: Mekke-i Mükerreme Hicaz Vilayeti Matbaası, 1309.
• Hüseyin Abdülaziz Şafiî. el-Erbita bi-Mekketi’l-Mükerreme fi ahdi’l Osmanî. 2 Cilt. Riyad: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2005.
• Kallek, Cengiz. “İbn Hacer el-Heytemî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/531-534. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi. Süleymannâme. tsh. Sait Efendi. Bulak: Bulak Matbaası, 1248.
• Kararmaz, Sevde. Seyahatnâmeler Işığında Mekke’de Osmanlı Mîmârî Eserleri. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Koçak, A. Yaşar. “Mekke-i Mükerreme Şahıs Kütüphaneleri”. Şarkiyat Mecmuası 8 (1998), 267-283.
• Kurşun, Zekeriya. “Hac ve İktidar: Haremeyn’de Erken Dönem Osmanlı İmar Faaliyetleri”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 9 (2017), 281-311.
• Meriç, Rıfki Melûl. Mimar Sinan Hayatı ve Eserleri I. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1965.
• Mirza, Mirac b. Nevvab Ahmed-Şavuş, Abdullah Salih. el-Atlasu’l-musavver li-Mekketi’l-Mükerreme ve’l-meşâʿiri’l-mukaddes. Riyad: Dâretü’l-Melik Abdülaziz, 1424.
• Muhammed Abdurrahman eş-Şâmih. et-Taʿlîmu fî Mekke ve’l-Medine âhire’l-ʿahdi’l-Osmanî. 3. Basım. Bağdat: Dâru’l-Ulûm, 1405/1985.
• Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbillah (Muhibbî). Hulâsatu’l-eser fî aʽyâni’l-karni’l-hâdî aşer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1284.
• Muslu, Ali. Abdurrahman bin İsa bin Mürşid el-Hanefi el-Ömeri’nin el-Fethu’l- Kudsi fi Tefsiri Ayeti’l-Kürsi Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Necipoğlu, Gülru. Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür. çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları: İstanbul, 2013.
• Nehrevâlî, Kutbüddin Muhammed b. Ali. İʽlâm bi-aʽlâmi Beytillâhi’l-Harâm. çev. Mahmud Abdülbaki b. Muham. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Hacı Ahmed Paşa, 206, 1a-149a.
• Nehrevâlî, Kutbüddin Muhammed b. Ali. İʿlâmü’l-ulemâi’l-aʿlâm bi-binâi’l-Mescidi’l-Harâm. thk. Ahmed Muhammed Cemâl. Riyad: Dârü’r-Rifâî, 1987.
• Nev’îzâde Atâî. Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şakâik. 2 Cilt. haz. Suat Donuk, ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2017.
• Osmanlı Dönemi Fotoğraflarıyla Haremeyn. haz. Halit Eren vd.. İstanbul: İslam Tarih Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 2013.
• Sertoğlu, Midhat. Osmanlı Tarih Lûgatı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 2. Basım, 1986.
• Seyyid, Eymen Fuâd. “Nehrevâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/547-548. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Sincârî. Ali b. Taceddin b. Takıyyüddin. Menâ’ihu’l-kerem fi ahbâri Mekke ve’l-Beyt ve vülâti’l-Harem. nşr. Cemîl Abdullah el-Mısrî. thk. Macide Faysal Zekeriyyâ. 5 Cilt. Mekke: Câmiaʽtu Ümmi’l-Kurâ, 1419/1998.
• Şerif Abdülhay Fahreddin el-Hasenî. İʽlâm bimen fi tarihi’l-Hind mine’l-aʽlâm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1999.
• Şeyhî Mehmed Efendi. eş-Şekaiku’n-nuʿmâniyye ve Zeyilleri: Vekayiu’l-fuzalâ. nşr. Abdülkadir Özcan. 4 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Taberî, Ali b. Abdülkadir. Ercü’l-miskî fî târîḫu’l-Mekkî ve terâcimü’l-mülûk ve’l-ḫulefâ. thk. Eşref Ahmed Cemmal. Mekke: el-Mekketü’t-Ticariyye, 1996.
• Tanman, M. Baha. “Süleymaniye Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/119-121. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Thalji, Mohammad Jaber. “Arapça Yazılmış Klasik Tarih Kitaplarında Süleymaniye Medreseleri Hicri 10. Asır (M.S. 16. Asır)”. Sahn-ı Semândan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler (XVI. Yüzyıl). ed. Ekrem Demirli vd.. 191-200. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Thalji, Mohammed Jaber. “Müessesâtü’t-taʽlîmi’ş-şerʽi’l-â῾lî fi’l-karni’l-âʽşir: Medârisu’s-Süleymaniye enmûzecen”. Câmiaʽtu’l-Kuveyt Mecelletü’ş-şerîaʽti ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyyeti 111 (2017), 533-568.
• Uluengin, Nihal-Uluengin, Bülent. “Mekke’de Koruma ve Kaybedilen Mimari Miras”. Vakıf Haftası Dergisi 11 (1994), 127-134.