The Concept of Karam from Jāhiliyya to Qurʾān

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 1, 369 - 402, 30.05.2021

Ali Kaya

https://doi.org/10.33931/abuifd.886824

Cited By: 2

Öz

There may be changes in the contents of words in the historical process. These changes in the form of meaning expansion, meaning narrowing, and meaning shift are the situations experienced by some, if not all of the words of the Qurʾān. The concept of karam, which is predominantly mentioned in Meccan sūras, is one of words that witnessed these meaning events. This concept has been used in the Qurʾān by associating it with different entities and words, consequently its context and content have changed. Before Islam, karam, which more likely refers to “boasting with nobility and generosity in the dimension of throwing away”, in the Qurʾān, it is firstly stated that makes people valuable and superior by attributing Allah, the value of man has been attached to belief and obedience to Allah, taqwā, righteous deeds, etc. In addition, it was recommended to prohibit extravagant acts with the aim of boasting, keeping a middle ground between stinginess and wasting, and observing the consent of Allah in spending. This study aims to focus on the meaning history of the concept of karam. In this context, firstly, the basic/root meaning of karam was determined by using classical dictionaries and its pre-Islamic meaning was determined with the help of Muʿallaqa poems (An Arabic poem group). Afterwards, how this concept is used in the Qurʾān with its noun and verb forms, what may be the meanings it expresses depending on the change of its context and the entity to which it is attributed are discussed.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr (comment), Qurʾān, Karam, Nobility, Generosity

Câhiliyeden Kur’an’a Kerem Kavramı

Öz

Tarihi süreçte kelimelerin muhtevalarında değişimler olabilmektedir. Anlam genişlemesi, anlam daralması ve anlam kayması şeklinde gerçekleşen bu değişimler, Kur’an’ın bütün kelimelerinde olmasa bile bir kısmının yaşadığı bir durumdur. Ağırlıklı olarak Mekkî sûrelerde geçen kerem kavramı da bu anlam olaylarına sahne olan kelimelerden biridir. Bu kavram, Kur’an’da farklı varlık ve kelimelerle ilişkilendirilerek kullanılmış, buna bağlı olarak bağlamı ve muhtevası değişmiştir. İslâm öncesinde daha ziyade “asaletle ve saçıp savurma boyutundaki cömertliklerle övünme”yi ifade eden kerem, Kur’an’da öncelikle Allah’a izafe edilerek insanı değerli ve üstün kılan varlığın sadece Allah Teâlâ olduğu ifade edilmiş, insanın değerli olması ise Allah’a iman ve itaat, takvâ, salih amel vb. amellere bağlanmıştır. Ayrıca övünme amaçlı müsrif hareketler yasaklanarak cimrilik ile israf arasında orta bir yol tutulması ve harcamalarda Allah’ın rızasının gözetilmesi tavsiye edilmiştir. Bu çalışma, kerem kavramının anlam tarihine yoğunlaşmayı hedeflemektedir. Bu çerçevede öncelikle klasik sözlüklerden istifade edilerek keremin temel/kök anlamı, muallaka şiirlerinin yardımıyla da İslâm öncesi anlamı tespit edilmiştir. Devamında bu kavramın isim ve fiil formlarıyla Kur’an’da nasıl kullanıldığı, bağlamının ve izafe edildiği varlığın değişmesine bağlı olarak ifade ettiği anlamların neler olabileceği üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'an, Kerem, Soyluluk, Cömertlik

Kaynakça

• Abduh, Muhammed. Tefsîru cüz’i ‘amme. Mısır: Matbaatu Mısır, ts.
• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemu’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1987.
• Ahmed Emin. Fecru’l-İslâm. b.y.: Matbaatü’l-İ’timâd, 2. Basım, 1933.
• Albayrak, Halis. Tefsir Usûlü. İstanbul: Şule Yayınları, 2014.
• Âlûsî, Şehâbeddîn Mahmûd. Rûhu’l-me‘ânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Antere b. Şeddâd el-Absî. Dîvânu Antere. şrh. el-Hatîbu’t-Tebrîzî. thk. Mecîd Tarâd. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Kültürü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Apak, Âdem. Kur’an’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Arı, Abdüsselam. “Yetim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/501-503. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vīl. thk. Muhammed Subhî Hasen Hallâk-Muhammed Ahmed el-Etraş. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Reşîd-Müessesetu’l-Îmân, 2000.
• Cevherî, İsmail b. Ḥammâd. es-Sıhâh. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi li’l-Melâyîn, 4.Basım, 1984.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf. Kitâbu’t-ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1985.
• Çantay, Hasan Basri. Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. İstanbul: Elif Ofset, 15. Basım, 1990.
• Çörtü, Mustafa Meral. Arapça Dilbilgisi (Sarf). İstanbul: İFAV Yayınları, 22. Basım, 2015.
• Dâmegânî, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Muhammed. el-Vucûh ve’n-nezâir li elfâzi kitâbillehi’l-‘azîz. thk. Muhammed Hasen Ebu’l-Azm ez-Zefîtî. Kahire: Vizâratu’l-Evkâf, 1995.
• Dinçer, Ferit. “KRM Köklü Türevlerin Sarfî Tahlili ve Anlamları”. İslâmî İlimler Dergisi 15/1 (2020), 139-176.
• Dindi, Emrah. Kur’an’da İslâm Öncesi Kültürün İzleri (Muamelat Örneği). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Ebû Hayyân, el-Endelûsî. el-Bahru’l-muhît. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvad. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1993), 8/488.
• Ebû Hilâl el-Askerî, el-Vucûh ve’n-nezâir fī’l-Kur’âni’l-Kerîm, thk. Muḥammed Osman. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2007.
• Ebu Şuhbe, Muhammed b. Muhammed. es-Siretü’n-nebeviyye fî dav’i’l-Kur’ân ve ve’s-sünne. Dimışk: Dâru’l-Kalem, 2. Basım, 1992.
• Ebussuûd, Muhammed el-İmâdî. İrşâdu'l-‘akli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-kitâbi'l-kerîm. thk. Abdulkâdir Ahmed Atâ. 5 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Riyâdi’l-Hadâse, ts.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı. çev. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk. 3 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 5. Basım, 1999.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luga. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn-Muhammed Ali en-Neccâr. 15 Cilt. Kahire: el-Müessesetu’l-Mısriyyetü’l-Amme li’t-Te’lîf ve’l-Enbâ ve’n-Neşr, 1964.
• Fayda, Mustafa. “Câhiliye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/17-19. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ferra, Yahya b. Ziyâd. Me‘âni’l-Kur’an. 3 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 3. Basım, 1983.
• Fettenî, Muḥammed Ṭâhir. Mecma‘u bihâri’l-envâr fî garâibi’t-tenzîl ve letâiifi’l-ahbâr. thk. Ḥabîburraḥmân el-A‘zamî. 5 Cilt. Haydarâbâd-Dekken: Maṭbaatu Meclis-i Dâireti’l-Meârifi’l-Ussmaniyye, 1967-1973.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb. Besâiru zevi’t-temyîz fî letâifi’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdulalîm et-Tahâvî. Kahire: Lecnetu İhyâi’t-Turâsii’l-İslâmî, 3. Basım, 1973.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Mektebetu Tahkîki’t-Turâs fi Müesseseti’r-Risâle. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 8. Basım, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Maksadu’l-esnâ fî şerhi esmâillâhi’l-hüsnâ. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Kahire: Mektebetu’l-Kur’ân, 1984.
• Hâfâcî, Muhammed Abdülmun‘im. el-Hayâtü’l-edebiyye fi’l-‘asri’l-câhilî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Hârun b. Musa. el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Bağdat: Dâru’l-Hürriyye li’t-Tıbâ‘ati, 1989.
• Hâşimî, Ahmed. el-Kavâidu’l-esâsiyye li’l-lugati’l-‘Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• Ḥîrî, Abdurrahman İsmail b. Ahmed ed-Darîr en-Neysâbûrî. Vucûhu’l-Kur’ân. thk. Fâṭıma Yûsuf el-Hiyemî. Dımeşk: Dâru’s-Sekâ, 1995.
• Hûfî, Ahmed Muhammed. el-Hayâtu’l-‘arabiyyetu mine’ş-şi’ri’l-câhilî. Kahire: Mektebetu Nahda Mısır ve Matbaatuhâ, 2. Basım, 1952.
• Hûfî, Ahmed Muhammed. Min ahlâki’n-nebiyyi. Kahire: Vizâratü’l-Evkâf el-Meclisu’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1994.
• Işıcık, Yusuf. “Kur’anda Temel İki Kavram: Te’vil ve Müteşabih”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 13/15 (2002), 15-34.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Allah ve İnsan. trc. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar. çev. Selâhattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2. Basım, 1991.
• İbn Aşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnîsiyye, 1984.
• İbn Dureyd, Ebubekr Muhammed b. Hasan. Cemheratu’l-luga. thk. Remzî Munîr Be‘albekî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hasan Ahmed. Mu‘cemu mekâyîsi’l-luga. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Kuteybe. Te’vîlu muşkili’l-Kur’ân. thk. es-Seyyid Ahmed Sakar. Kahire: Dâru’t-Turâs, 2. Basım, 1973.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-‘Arab. thk. Abdullah Aliyyu’l-Kebîr vd. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmâîl. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a‘zam. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâluddîn Ebu’l-Ferec. Nuzhetu’l-a‘yuni’n-nevâzir fī ‘ilmi’l-vucûh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Abdulkerîm Kâzım er-Râdî. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1984.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâluddîn Ebu’l-Ferec. Cemâluddîn b. Ali, Zâdu’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. 9 Cilt. Beyrut- Dımeşk: Mektebetu’l-İslâmî, 3. Basım, 1984.
• İbnü’l-Kattâ‘, Ebu’l-Kâsım Ali b. Cafer es-Sa‘dî. Kitâbu’l-ef‘âl. haz. Salim Krankâvî. 3 Cilt. Haydarâbâd-Dekken: Matbaatu Dâireti’l-‘Usmâniyye, 1360.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an Yolu. 5 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 3. Basım, 2007.
• Kaya, Ali. Kur’an’da Azap. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Kazancı, Ahmet Lütfi. “Cahiliyye Devrinde Müsbet Davranışlar”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (1986), 103-110.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: TDV Yayınları, 19. Basım, 2008.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsîn et-Turkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 2006.
• Mahallî, Celaluddîn-Suyûti, Celâluddîn, Tefsîru’l-Celâleyn. thk. Fahreddîn Kabâve. Beyrut: Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 2003.
• Maksudoğlu, Mehmet. Arapça Dilbilgisi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 21. Basım, 2014.
• Mâturîdî. Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu vd. 17 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2010.
• Maverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nuket ve’l-‘uyûn. thk. es-Seyyid b. Abdilmaksûd b. Abdurrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye ts.
• Mertoğlu, M. Suat. “Vücûh ve Nezâir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/141-143. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Muallakat (Yadi Askı). çev. Şerafeddin Yaltkaya. İstanbul: MEB Yayınları, 1989.
• Mukâtil b. Süleyman. el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Bağdat: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 2011.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmud Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetu’l-Târîhi’l-‘Arabî, 2002.
• Mustafa Çağrıcı, “Ahlak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2/1-9. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Mübârekfûrî, Safiyurrahmân. er-Rahîki’l-mahtûm. Katar: Vezâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2007.
• Okumuş, Mesut. “Semantik ve Analitik Açıdan Kur’an’da “Salat” Kavramı”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/6 (2004/2), 1-30.
• Öğmüş, Harun. Câhiliyye Döneminde Araplar. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Özaydın, Abdülkerim. “Arap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/321-324. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Öznurhan, Halim. “Kur’an’ın Arap Diline Tesiri”. İslâm Öncesi Araplarda Dil ve Edebiyat. ed. Mustafa Çağrıcı. 116-158. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019.
• Paçacı, Mehmet. “Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/398-401. Ankara: TDV Yayınları: 2002.
• Râcihî, Abduh. et-Tatbîku’s-sarfî. Beyrut: Dâru’n-Nahda’l-Arabiyye, 1973.
• Râgıb el-İsfehânî. el-Mufredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Keylânî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Râzî, Fahruddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Sâmirrâi, Fâzıl Sâlih. Me‘âni’l-ebniyeti fi’l-‘Arabiyyeti. Amman: Dâru İmâr, 2. Basım, 2007.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: DİB Yayınları, 7. Basım, ts.
• Semîn el-Halebî. Ahmed b. Yusuf Abduddâim. ‘Umdetu’l-huffâz fî tefsîri eşrefi’l-elfâz. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1996.
• Şentemerî, Ebu’l-Hacc Yusuf b. Süleyman b. İsa el-A‘lem. Şerhu hamâseti Ebî Temmâm. thk. Ali el-Mufaddal Hammûdân. 2 Cilt. Beyrut-Dimışk: Dâru’l-Fikr, 1992.
• Şevkî Dayf. Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî (el-‘Asru’l-câhilî). Kahire: Dâru’l-Meârif, 15. Basım, ts.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu‘l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân thk. Abdullāh b. Abdulmuhsin et-Turkî. Kahire: Dâru Hecr, 2001.
• Temel İslâm Ansiklopedisi (TİA). “Câhiliye”. 1/537-539. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Temel İslâm Ansiklopedisi (TİA). “İnsan”. 4/344-350. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Ûde, Ebû Halîl Ûde, et-Tatavvuru’d-delâlî beyne lugati’ş-şi‘ir’l-câhilî ve lugati’l-Kur’âni’l-Kerîm. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1985.
• Uludağ, Süleyman. “Takvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 39/484-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed. Esbâbu nuzûli’l-Kur’ân. thk. Kemâl Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1991.
• Yahyâ b. Sellâm. et-Tesârîf. thk. Hind Ahmed Şelebî. Amman: Müessesetu Âli’l-Beyt, 2007.
• Yedi Askı (Arap Edebiyatının Harikaları). çev. Nurettin Ceviz vd. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Yıldız, Mehmet Sami. Medenî Sûrelerde İslâm Ekonomisi. İstanbul: Şule Yayınları, 2017.
• Zebîdî, Muhammed Murtaza el-Huseynî. Tâcu’l-‘arûs, thk. Abdussettâr Ahmed Ferrâc vd. 40 Cilt. Kuveyt: Matba‘atu Hukûmeti’l-Kuveyt, 1965.
• Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-Kasım Muhammed b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâiki’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. thk. Adil Aḥmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvad. 6 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-‘Ubeykân, 1998.
• Zevzenî, Hüseyin b. Ahmed. Şerhu’l-Muallakâti’s-seb‘. thk. Yusuf Ali Bedîvî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1989.