Osmanlı Yerel Yönetiminde İmamın Yeri ve Önemi: Bolu Örneği (19. ve 20. yy)

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 1, 116 - 148, 31.05.2022

Mehmet Süme

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1081788

Öz

İmam, günümüzde cemaate namaz kıldıran kimse olarak tanımlanmaktadır. Osmanlı toplumu söz konusu olduğunda ise imam çok daha geniş anlamları ifade eder. Bunlar; kendine uyulan, önder, devlet başkanı, halife, sevk ve idare eden şeklinde sıralanabilir. Bu çalışmada imam kavramının “sevk ve idare eden” anlamından yola çıkarak, Osmanlı yerel yönetiminde üstlendiği görevler, Bolu örneği üzerinden açıklanmaya çalışılacaktır. Osmanlı taşra teşkilatı, eyalet, sancak, kaza, nahiye ve köy/mahalle gibi idarî birimlerinden meydana gelir. Bu teşkilatın alt birimleri olan köy ve mahallenin yönetiminden imam sorumlu olmuştur. İmamın Osmanlı yerel yönetiminde aldığı görevlerin başlangıcını devletin kuruluş aşamasına kadar götürebiliriz. İdarî, malî ve beledî alanlarda bu zaman diliminde pek çok görevi imam ifa etmiştir. 19. yüzyılın ilk yarısında muhtarlık teşkilatının kurulması, resmi olarak imamın görev ve sorumlulukları açısından bir kırılma noktası olmuştur. İmamın yürüttüğü pek çok görev muhtara devredildi. Ancak imam uygulamada, geçmişte yürüttüğü görevleri devletin yıkılışına kadar sürdürdü. Hatta özellikle kırsal kesim söz konusu olduğunda bu sürecin yakın zamanlara kadar devam ettiğini söyleyebiliriz. Bu çalışmada ağırlıklı olarak 19. yüzyıldaki geçiş süreci ve 20. yüzyılın başında meydana gelen gelişmeler ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

İmam, Yerel Yönetim, Bolu, Mahalle, Köy

The Place and Importance of the Imam in the Ottoman Local Administration: The Case of Bolu (the 19th and 20th centuries)

Öz

Today, the imam is defined as the person who leads the congregation in prayer. However, in the Ottoman society, imam has a much broader meaning. These can be listed as the person being followed, leader, head of state, caliph, and administration. In this study, based on the "administration" meaning of imam, the duties they assumed in the Ottoman local administration will be explained through the example of Bolu. Ottoman provincial organization consists of different types of administrations, such as states, sanjaks, districts, subdistricts and villages / quarters. The imam was responsible for administration of villages and quarters that were subunits of this organization. We can trace back the duties of the imam in the Ottoman local administration to the establishment phase of the state. Imam performed many duties in administrative, financial and municipal areas during this time period. The establishment of the mukhtar organization in the first half of the 19th century was a breaking point in terms of the duties and responsibilities of the imam. Many of the duties carried out by the imam were transferred to the mukhtar. However, in practice, imam continued many of its previous duties sometimes alone and sometimes with mukhtar until the collapse of the state. In fact, we can say that this process has continued until recently, especially when it comes to rural areas. In this study, the transition process in the 19th century and developments at the beginning of the 20th century will be explained mainly.

Anahtar Kelimeler

Imam, Local Administration, Bolu, Quarter, Village

Kaynakça

• Alada Bayramoğlu, Adalet. Osmanlı Şehrinde Mahalle. İstanbul: Sümer Kitabevi, 2008.
• Akın, Ahmet. “Osmanlı’da Din Görevlisinin Konumu Üzerine Değerlendirmeler (Bursa Örneği)”. Kahraman Maraş Sütçü İmam Üniverditesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2006), 65-104.
• Akyıldız, Ali. “Türkiye’de Muhtarlik Teşkilâtinin Kuruluşu ve Gelişimine Genel Bir Bakiş”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 14, (2006), 11-30.
• Aşıkpaşazade. Aşıkpaşaoğlu Tarihi. haz. H. Nihal Atsız. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. 1985.
• Atam, Şenay. “1834 Yılında Tokat’ta Mahalle Yapılanması ve Muhtarlık Teşkilâtının Kurulması”. The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science 6/2 (2013), 73-90.
• Ayar, Talip. “Osmanlı Vakıf Geleneğinde Cihet Uygulaması”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18/1(Bahar 2018), 293-322.
• Beydilli, Kemal. Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü. İstanbul: Pınar Yayınları, 2018.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümayun, [HAT]. No. 1616, Gömlek No. 20.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maliye Varidat Muhasebesi Temettuat Defterleri [ML. VRD. TMT. d]. No. 3088.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Abdülhamid I [AE. SABH. I]. No. 131, Gömlek No. 8790.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Mahmud [AE. SMHD]. No.117, Gömlek No.9881.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İbnülemin Vakıf [İE. EV]. No. 6, Gömlek No. 646.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümâyûn [HAT]. No. 1244, Gömlek No. 8333.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Nezareti Mütenevvia Evrakı [DH. MTV]. No. 52, Gömlek No. 53.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Âlî Evrak Odası [BEO]. No. 343, Gömlek No. 2567.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Âsafî Ruûs Kalemi Defterleri [A. RSK. d]. No. 1655.
• BOA, Osmanlı Arşivi. A. RSK. d. No. 1672.
• BOA, Osmanlı Arşivi. A. RSK. d. No. 1675.
• BOA, Osmanlı Arşivi. A. RSK. d. No. 1676.
• BOA, Osmanlı Arşivi. A. RSK. d. No. 1685.
• BOA, Osmanlı Arşivi. A. RSK. d. No. 1688.
• BOA, Osmanlı Arşivi. A. RSK. d. No. 1695.
• BOA, Osmanlı Arşivi. A. RSK. d. No. 3168.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mütenevvia Kısmı Belgeleri [DH. MTV]. No. 49, Gömlek No. 4.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi [DH. MKT]. No. 1673, Gömlek No. 93.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH. MKT. No. 2589, Gömlek No. 99.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH. MKT. No. 2663, Gömlek No. 4.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH. MKT. No. 382, Gömlek No. 5.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH. MKT. No. 41, Gömlek No. 43.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı [DH. İ. UM. EK]. No. 119, Gömlek No. 78.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH. İ. UM. EK. No. 122, Gömlek No. 52.
• BOA, Osmanlı Arşiv. Dâhiliye Nezareti Sicill-i Nüfus Tahrirat Kalemi [DH. SN. THR]. No. 2, Gömlek No. 18.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH. SN.THR. No. 51, Gömlek No. 42.
• BOA, Osmanlı Arşivi. DH. SN.THR. No. 6, Gömlek No. 110.
• BOA. Osmanlı Arşivi. DH. SN.THR, No. 51, Gömlek No. 44.
• BOA. Osmanlı Arşivi. DH. SN.THR. No. 59, Gömlek No. 91.
• Bolu Livası Salnamesi, haz. Nermin Kılıç vd. Bolu: Bolu Halk Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi, 2008.
• Can, Yılmaz. İslâm Şehirlerinin Fiziki Yapısı, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Çadırcı, Musa. “Tanzîmat Döneminde Çıkarılan Men’-i Mürûr ve Pasaport Nizâmnâmeleri”, Belgeler 15/19, (1993), 169-181.
• Çadırcı, Musa. “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması Üzerine Bir İnceleme” Belleten 134/135 (1970), 409-419.
• Çadırcı, Musa. Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Durumları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Dolama, Mehmet. 875 Numaralı Şer’iye Sicil Defterine Göre Tanzimat-ı Hayriye’nin İlk Yıllarında Bolu. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Döğüş, Necati. Osmanlı Devleti’nde İmamlık (19. Yüzyıl İstanbul Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Edirneli Oruç Bey. Oruç Bey Tarihi. haz. H. Nihal Atsız. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1972.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Hukuku, İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2012.
• Emecen, Feridun M. “Osmanlılarda Yerleşik Hayat, Şehirliler ve Köylüler”, Osmanlılar, 4/91-97. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Ergenç Özer. XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Ergenç, Özer. Osmanlı Tarihi Yazıları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• Ergenç, Özer. XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya. Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, 1995.
• Güler, Ümit. “Osmanlı Döneminde İmamların Mesleki Hayatlarında Karşılaştıkları Sorunlar (18. Yüzyıl Diyarbekir Eyaleti Örneği)”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 4/1 (2019), 1-31.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Mahalle İmamlarının Performanslarına Dair”, TESAM Akademi Dergisi 1/1 (2014), 41-51.
• İbn Batuta. İbn Batuta Seyahatnamesinden Şeçmeler. haz. İsmet Parmaksızoğlu. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1971.
• İnalcık, Halil. Devlet-i ‘Aliyye-I. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2009.
• Karaman, Fikret vd. Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Kaya, Didem Sevtap. “Tanzimattan Cumhuriyetin İlk Yıllarına Bolu Şehri Mahallelerinin Nüfusu”, Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi 26/46 (Aralık 2021), 177-192.
• Kazıcı, Ziya. “Osmanlılarda Mahalle İmamları ve Yerel Yönetim İlişkisi”. İslam Geleneğinden Günümüze Şehir ve Yerel Yönetimler. ed. Vecdi Akyüz – Seyfettin Ünlü. 1/431-437. İstanbul: İlke Yayınları,1996.
• Kazıcı, Ziya. Osmanlıda Toplum Yapısı. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2014.
• Kuban, Doğan. “Anadolu Türk Şehri ve Tarihi Gelişimi Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerine Bazı Gelişmeler”. Vakıflar Dergisi 3 (1968), 53-73.
• Kuban, D. “Anadolu Türk Şehri ve Tarihi Gelişimi Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerine Bazı Gelişmeler”, Vakıflar Dergisi 7 (1968), 55-73.
• Kurt, Yılmaz- Ceyhan, Muhammed. Osmanlı Paleoğrafyası ve Osmanlı Diplomatikası. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Mürûr Tezkiresi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 32/60-61. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Küçükaşçı M. Sabri. “İmam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22/178-181. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Mehmed Neşri. Neşri Tarihi. haz. Mehmet Altay Köymen, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1984.
• Mustafa Nuri Paşa. Necayic ül-Vukuat 3-4. haz. Neşet Çağatay, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1980.
• Ortaylı, İlber. Osmanlı Devleti’nde Kadı. İstanbul: Kronik Yayınları, 2017.
• Ortaylı, İlber. Tanzimat’tan Cumhuriyete Yerel Yönetim Geleneği. İstanbul: Hil Yayınları, 1985.
• Ortaylı, İlber. Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Ankara: Cedit Yayınları, 2008.
• Özdemir, Rifat. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü 1-3. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Süme, Mehmet. “Osmanlı Taşra Teşkilatının Alt Birimi Mahalleye Bir Örnek: Bolu Eski Cami Mahallesi”. Tarih Okulu Dergisi 11/ 33 (2018), 443-455.
• Şahin, Haşim. Erken Osmanlı Döneminde Dinî Zümreler (1300-1400). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2022
• Şahin, İlhan. “Osmanlılarda Şehir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/441-446. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Taş, Hülya. “Osmanlı Kadı Mahkemesindeki “Şühûdü'l-Hâl” Nasıl Değerlendirilebilir?” 44 (Bilig, 2008), 25-42.
• Topal Nevzat. “Aksaray Sancağı Mahalle ve Köy İdarelerinde Muhtarlık Teşkilatının Kurulması (1835)”. Gaziantep University Journal of Social Sciences (2017), 524-535.
• Türkçe Sözlük 2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.
• Ünal, Mehmet Ali. Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2013.
• Ünal, Mehmet Ali. Osmanlı Tarih Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2011.
• Yurtışığı, Işıl. 979 Numaralı Bolu Şer`iyye Sicilinin XIX. Yüzyıl Bolu Tarihine Katkıları (H.1295–1296/ M.1878–1879). Bolu: Bolu Halk Kültürünü Araştırma Merkezi Yayınları, 2009.