The Sources, Manuscripts and Publications of al-Muḥarrar al-Wajīz and Scientific Studies About It

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 2, 395 - 420, 30.11.2022

Enes Büyük

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1162965

Öz

Many Islamic scholars grew up in Andalusia (Iberian Peninsula), which was under the domination of Muslims for about 800 years. One of them is Ibn ʿAṭiyya who is prominent in both fiqh and tafsīr. His tafsīr, al-Muḥarrar al-wajīz fī tafsīr al-Kitāb al-ʿAzīz, gained fame in the years when it was first written. One of the reasons for this is that tafsīr is comprehensive and includes examination (taḥqīq). In Tafsīr, the exegete has benefited from the literature of many different fields. As far as can be determined, linguistics, tafsīr, ḥadīth and Mālikī fiqh are at the forefront of these fields. In the article have been researched that Ibn ʿAṭiyya benefit from sources on which areas and how he uses sources. Among the main tafsīr sources of al-Muḥarrar are the tafsīrs of al-Ṭabarī, al-Mahdawī and al-Naqqāsh. While transferring information, Ibn ʿAṭiyya mentioned the names of the authors rather than the names of the books. In addition, in the article, information about the extant manuscripts of this tafsīr, its publications and scientific studies about it from past to present are given and evaluated. As far as is known, the author’s manuscript of the tafsīr did not survive and none of the publishing editors of the tafsīr examined all existing manuscripts meticulously. However, it seems that the most scholarly publication is the third Qatar publication. In the classical period, the tafsīr, which was understood to be more common in regions such as Morocco, Egypt and Turkey, has been the subject of some abbreviation and combination (jamʿ) studies. In the contemporary period, interest in this tafsīr has increased, and in different languages many academic studies, which examined the tafsīr from various aspects and comparing it with others, have been done.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Ibn ʿAṭiyya, al-Muḥarrar, Source, Scientific studies

el-Muharrerü’l-Vecîz’in Kaynakları, Nüshaları, Neşirleri ve Hakkında Yapılan Bilimsel Çalışmalar

Öz

Müslümanların, yaklaşık 800 yıl boyunca hâkimiyeti altında kalan Endülüs’te (İber Yarımadasında) birçok İslâm alimi yetişmiştir. Onlardan biri hem fıkıh hem de tefsir alanında öne çıkan İbn Atıyye’dir. Tefsiri el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz daha ilk yazıldığı yıllarda şöhret bulmuştur. Bunun nedenlerinden biri tefsirin kapsamlı olması ve inceleme (tahkik) içermesidir. Müfessir, tefsirde birçok farklı alanın literatüründen yararlanmıştır. Bu alanların başında tespit edilebildiği kadarıyla dilbilim, tefsir, hadis ve Mâlikî fıkhı gelmektedir. Makalede İbn Atıyye’nin hangi alanlara dair kaynaklardan yararlandığı, kaynakları nasıl kullandığı araştırma konusu edilmiştir. el-Muharrer’in temel tefsir kaynakları arasında Taberî, Mehdevî ve Nakkâş’ın tefsirleri yer almaktadır. İbn Atıyye bilgi aktarırken kitapların isimlerinden ziyade müellif isimlerini zikretmiştir. Bununla birlikte makalede tefsirin günümüze ulaşan nüshaları, neşirleri ve geçmişten günümüze kadar onun hakkında yapılan bilimsel çalışmalara dair bilgiler verilmiş ve değerlendirmeler yapılmıştır. Bilindiği kadarıyla tefsirin müellif nüshası günümüze ulaşmamış ve tefsiri neşreden muhakkiklerin hiçbiri tüm mevcut nüshaları titiz bir şekilde incelememiştir. Buna rağmen en ilmi neşrin üçüncü Katar neşri olduğu görünmektedir. Klasik dönemde Fas, Mısır ve Türkiye gibi bölgelerde daha yaygın olduğu anlaşılan tefsir bazı ihtisar ve cem‘ çalışmalarına konu olmuştur. Çağdaş dönemde ise tefsire yönelik ilgi artmış, tefsiri çeşitli açılardan inceleyen ve başka tefsirlerle mukayese eden farklı dillerde birçok akademik çalışma yapılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İbn Atıyye, el-Muharrer, Kaynak, Bilimsel çalışmalar

Kaynakça

• Ablay, Rıfat. Endülüs Tefsir Geleneğinde Kıraat: İbn Atiyye Örneği. İstanbul: Siyer Yayınları, 2020.
• Âl Şâkir, Muhammed Abdullah. “Abesü’l-mechûl ve’l-ma‘lûm”. Mecelletü’l-beyân, sy. 41, (1991), 29-33.
• Albayatı, Yasir Adel Zaynal. Tefsirde Bağlam (Siyak) ve el-Muharrerü’l-Veciz Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Arberry, A. J. The Chester Beatty Library A Handlist of The Arabic Manuscripts. 8 cilt. Dublin: Emery Walker Ltd., 1955.
• Askalânî, Şihâbüddin Ahmed b. Alî b. Muhammed İbn Hacer. ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine. 6 cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1993.
• Atıyye, Muhammed Mahmûd İbrahim. “Dirâse mûceze li tefsiri İbn Atıyye”, Mültekâ ehli’t-tefsîr (Erişim: 09/08/2022) (https://l24.im/JbE2k).
• Atıyye, Muhammed Mahmud İbrahim. Fethu’l-‘azîz fî takrîbi’l-Muharreri’l-Vecîz. 3 cilt Kâhire: Mektebetü’s-Sünne, 2011.
• Bekrî, Ebû Ubeyd. Simtu’l-leâlî fî şerhi Emâli’l-Kâlî. thk. Abdülaziz el-Meymenî. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1935.
• Birışık, Abdulhamit. “İbn Atıyye el-Endelüsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/338-340. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Classical Islam: A Sourcebook of Religious Literature, ed. and tras. Norman Calder, Jawid Mojaddedi, Andrew Rippin. New York: Routledge, 2003.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Endülüs’te Rey-Hadis Mücadelesi”. İslâmiyât 7/3 (2004), 59-74.
• Dâru’l-manzûme, el-Keşşâf (Erişim: 13/08/2022) (https://l24.im/0uAv2Xt) (https://l24.im/Tfj)
• Dâvûdî, Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Durmuş, İsmail. “Nadr b. Şümeyl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/281-282. İstanbul: TDV Yayınları 2006.
• Ebû Sa‘d, Abdüsselam Muhammed. et-Tefsîrü’l-fıkhî inde İbn Atıyye. Trablus: Cem‘iyyetü’d-Da‘ve, 2003.
• el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türasi’l-‘Arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-mahtût: ‘Ulumü’l-Kur’ân: Mahtûtâtü’t-tefsîr ve ‘ulûmüh. 12 cilt. Amman: el-Mecma‘ü’l-Melekî, 1989.
• Endelüsî, Ebû Hayyân. el-Bahru’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993).
• Erdem, İdris. İbn ‘Atiyye’nin “el-Muharraru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz” Adlı Eserinin Dil Özellikleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Erdim, Enes. Zemahşerî ve İbn ‘Atiyye’nin Tefsirlerine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Fâyid, Abdülvehhâb Abdülvehhâb. Menhecü İbn Atıyye fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kâhire: el-Hey’etü’l-Âmme li Şuûni’l-Matâbi‘i’l-Emîriyye, 1973.
• Hatîb, Abdullatîf Muhammed. “el-Muharrerü’l-vecîz li’bni Atıyye”, Mecelletü ma‘hedi’l-mahtûtâti’l-Arabiyye, c. 42, (1998), 255-309.
• İbn Atıyye, Abdülhak b. Gâlib. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak İbn Gâlib. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Abdullah b. İbrahim el-Ensârî v.dğr 15 cilt. Katar: Riâsetü’l-Mahâkimi’ş-Şer‘iyye ve’ş-Şuûni’d-Dîniyye, t.s.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Heyet. 10 cilt. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2015.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak. el-Vecîz fî tefsiri Kitâbillâhi’l-Azîz. 4 cilt. İstanbul: Topkapı Sarayı Kütüphanesi, III. Ahmed, A.57-1. 1b-272b.
• İbn Cüzey, Muhammed b. Ahmed. et-Teshîl li ‘ulûmi’t-tenzîl. thk. Ali b. Hamed es-Sâlihî. Mekke: Dâru Tayyibe, 2018.
• İbn Haldûn, Veliyüddin Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 cilt. Dımaşk: Dâru Ya‘rub, 2004.
• İbn Mektûm, Ahmed b. Abdülkâdir b. Ahmed. ed-Dürrü’l-lakît mine’l-Bahri’l-muhît. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Âtıf Efendi, 245. 1b-200b.
• İbn Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2019.
• İbn Teymiyye, Takıyüddin. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. thk. Adnan Zarzûr. b.y., 2. Baskı 1972.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir. Ahkâmü’l-Kur’ân thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• İbnü’l-Ekfânî. İrşâdü’l-kâsıd ilâ esne’l-makâsıd. thk. Abdülmun‘im Muhammed Ömer. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, t.y.
• İbnü’l-Gazzî, Ebü’l-Meâlî Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman. Dîvânü’l-İslâm ve bi hâşiyetihî Esmâü kütübi’l-a‘lâm. thk. Seyyid Kesrevî Hasan. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İşler, Emrullah. “Zeccâc”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/173-174. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Karabulut, Ali Rıza. Mu‘cemu mahtûtâti’l-mevcûde fî mektebâti İstanbûl ve Anadolu 3 cilt. y.y., t.y.
• Karaoğlan, Arslan. el-Muharraru’l-Vecîz ile Fethu’l-Kadîr Adlı Tefsirlerin Mukâyesesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-müellifîn. 15 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
• Koç, M. Akif. “Endülüs Tefsirciliği Üzerine Bir giriş Denemesi”. İslâmiyât 7/3 (2004), 43-58.
• López, Adday Hernández. “Qur’anic Studies in al-Andalus: An Overview of the State of Research on qirāʾāt and tafsīr”. Journal of Qur’anic Studies 19/3 (2017), 1-26.
• Mekkî, Mecdi. “İbn Atıyye el-Endelüsî, ve kitâbühü’l-Muharrerü’l-Vecîz”, el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002.
• Mellâh, Ahmed Sâdık. “Mukaddime”. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. 2 cilt. y.y., t.y.
• Meşed, Abdurrahman. “Tefsîru’l-muharreri’l-vecîz li’bni Atıyye el-Endelüsî: Tahrîru mesâdiri’l-kitâb ve ehemmiyyetüh fî tahkîkih”, Merkezü tefsir li’d-dirâsâti’l-Kur’âniyye (Erişim: 09/08/2022) (https://l24.im/rJMoOe).
• Mukaddimetân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Arthur Jeffery. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1954.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Baskı, 2017.
• Özel, Ahmet. “İbnü’l-Cellâb”, Türkiye Diyânet İslâm Ansiklopedisi. 20/538-539. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özen, Şükrü. “Mâtürîdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/146-151. Ankara: TDV Yayınları, 2003).
• Parlak, Cengiz. “Zeccâci ve Arap Dilindeki Yeri”. İslami İlimler Araştırmaları Dergisi, sy. 1 (2020), 71-100.
• Seâlibî, Ebû Zeyd. el-Cevâhiru’l-hisân fî tefsîri’l-Kur’ân. eş-Şeyh Ali Muhammed Muavvız-eş-Şeyh Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’-Türâsi’l-Arabî, 1997.
• Süyûtî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Bugyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nühhât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2. Baskı, 1979.
• Şâvî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Muhammed. el-Muhâkemâtü beyne Ebî Hayyân ve’bni Atıyye ve’z-Zemahşerî, thk. Muhammed Osmân. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1430.
• Şentürk, Mustafa. Kur’ân’ın Şii ve Sünnî Yorumu -İbn Atıyye ve Tabresi Örneği-. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Tayyâr, Müsaid b. Süleyman. Şerhu mukaddimeti tefsiri İbn Atıyye. Demmâm: Dârü İbni’l-Cevzî, 2021.
• Tüccar, Zülfikar. “Ferrâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/406-408. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Üzümcü, Mehmet Halil. İbn ‘Atiyye’nin ‘el-Muharreru’l-Vecîz Adlı Tefsirinde Peygamber Kıssalarını Yorumlama Metodu. Mardin: Artuklu Üniversitesi, Linsansüstü Eğitim Enstitüsü, 2021.
• Yıldız, Musa. “Zeccâcî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/175-176. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Zafîrî, Meryem Muhammed Salih. Mustalahâtü’l-mezâhibi’l-fıkhiyye ve esrarü’l-fıkhi’l-mermûz fî’l-a‘lam ve’l-kütüb ve’l-ârâ ve’t-tercîhât. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002.
• Zirikli, Hayreddin. el-A‘lâm: Kâmûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’-Melayîn, 15. Baskı, 2002.