An Evaluation of the Relationship between Tafsīr and Ḥadīth on Three Pages

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 2, 302 - 323, 30.11.2022

Süleyman Kaya

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1165078

Öz

In this article, the relationship between tafsīr and ḥadīth is discussed through the three most important pages of the early period, Ṣaḥīfah ʿAlī b. Abī Ṭalḥa, Ṣaḥīfah ʿAbd Allāh b. ʿAmr b. al-ʿĀṣ and Ṣaḥīfah Hammām b. Munabbih. Ṣaḥīfah ʿAlī b. Abī Ṭalḥa is completely gharīb al-Qurʾān, the other two pages are completely ḥadīth content. With its current content, there is no ḥadīth in Ṣaḥīfah ʿAlī b. Abī Ṭalḥa and no verse in the other two pages. Considering that the most important data source of tafsīr is the sunnah, it would be expected that its contents would not differ so much. Moreover, the ḥadīth pages deal with many issues that are directly related to the verses, from belief to worship, from morality to treatment. Moreover, the people to whom the pages are attributed lived in a period when the tradition of memorizing the Qurʾān from beginning to end increased and gained a central place in the society. In the article, it was focused on why the content of the pages might have been shaped like this, while the tafsīr-ḥadīth was expected to be intertwined; It has been tried to explain how the relationship between tafsīr and ḥadīth can be evaluated over the existing contents. In the introduction, the importance of the subject was emphasized, then the historical importance of the three pages was mentioned. Then, the content evaluation of the pages is given. Then, in the light of the data reached, an evaluation was made on how to establish the relationship between tafsīr and ḥadīth over the related works. The conclusions reached in the whole of the study are stated in the conclusion part.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Ḥadīth, Early Period, Page, Book

Üç Sahîfe Üzerinden Tefsir-Hadis İlişkisine Dair Bir Değerlendirme

Öz

Bu makalede, erken dönemin en önemli üç sahîfesi olan Sahîfetü Ali b. Ebî Talha, Sahîfetü Abdullah b. Amr b. Âs ve Sahîfetü Hemmâm b. Münebbih üzerinden tefsir-hadis ilişkisi ele alınmıştır. Sahîfetü Ali b. Ebî Talha tamamen garîbu’l-Kur’ân, diğer iki sahîfe tümüyle hadis içeriklidir. Mevcut içeriği ile Sahîfetü Ali b. Ebî Talha’da hadis, diğer iki sahifede de âyet yoktur. Tefsirin en önemli veri kaynağının sünnet olduğu düşünüldüğünde muhtevalarının bu denli ayrışmaması beklenirdi. Üstelik hadis sahîfeleri, inançtan ibadete, ahlâktan muâmelâta ayetlerle birebir ilişkili birçok hususu ele almaktadır. Dahası sahîfelerin isnad edildiği şahıslar, Kur’ân’ın baştan sona ezberlenme geleneğinin arttığı ve toplum nezdinde merkezi bir yer edindiği dönemde yaşamışlardır. Makalede, tefsir-hadis iç içe olması beklenirken sahifelerin içeriğinin neden böyle şekillenmiş olabileceği üzerinde durulmuş; mevcut muhtevaları üzerinden tefsir-hadis ilişkisinin nasıl değerlendirilebileceği açıklanmaya çalışılmıştır. Girişte konunun önemine vurgu yapılmış, sonra üç sahîfenin tarihsel önemine değinilmiştir. Ardından sahîfelerin içerik değerlendirmesine yer verilmiştir. Sonra da ulaşılan veriler ışığında ilgili eserler üzerinden tefsir-hadis ilişkisinin nasıl kurulabileceğine dair değerlendirme yapılmıştır. Çalışmanın bütününde hangi kanaatlere ulaşıldığı sonuç kısmında belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Hadis, Erken Dönem, Sahîfe, Kitap.

Kaynakça

• Abdulfettâh Ebû Gudde. el-İsnâdü mine’d-dîn ve safha müşrika mim târîhi semâ’il-hadîs ’İnde’l-muhaddisîn. Halep: Mektebetü’l-Matbû’ati’l-İslâmiyye, 3. Basım, 1983.
• Abdülbâki, Muhammed Fuâd. Mu’cemu garîbi’l-Kur’ân müstahracen min sahîhi’l-Buhârî. Suriye: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1950.
• Abdülmuttalib, Rafet Fevzi. Sahîfetü Hemmâm b. Münebbih an Ebî Hureyre. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1985.
• Ahmed Emin. Duha’l-İslâm. Mısır: Mektebetü’l-Üsra, 1997.
• Ahmed Emin. Fecrü’l-İslâm. çev. Ahmet Serdaroğlu. Ankara: Kılıç Kitabevi, ts.
• Alîş, Muhammed Seyfeddin. Abdullah b. Amr b. Âs ve Sahîfetühu’s-Sâdıka. yy.: Bibliotheca Alexandrina Hey’etü’l-Ma’rifetü’l-Âmme, 1986.
• Apak, Adem. Kur’an’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2017.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî ma’rifeti ’usûli’r-rivâye. thk. Ebû İshak İbrahim b. Mustafa ed-Dimyâtî. Kahire: Dâru’l-Hüdâ, 2002.
• Bigiyef, Musa Carullah. Kur’an-Sünnet İlişkisine Farklı Bir Yaklaşım Kitâbu’s-Sünne. çev. Mehmet Görmez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2000.
• Bilgin, Orhan. “Yazma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/369-373. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2013.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. thk. Muhibbüddin el-Hatib-Muhammed Fuad Abdülbaki. 8 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Selefiyye, 2. Basım, 1422/2001.
• Bünyamin Erul. Kur’an Sünnet İlişkisi Kur’an’da Risâlet ve Sünnet’in Teşriî Değeri. ed. Bünyamin Erul. İstanbul: KURAMER, 1. Baskı., 2020.
• Cerrahoğlu, İsmail. Yahyâ İbn Selâm ve Tefsirdeki Metodu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• Cerrahoğlu, İsmail. Kur’an Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1968.
• Çağrıcı, Mustafa. Kur’an’ın Geliş Ortamında Ahlak ve İnsan İlişkileri. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2017.
• Çalışkan, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Bilay Yayınları, 2019.
• Çetin, Nihat. “Ahbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/486-489. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1988.
• Çetin, Nihat. “Arap/Yazı”. 3/276-309. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1991.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi II Sadru’l-İslam Dönemi. Kayseri: Fenomen Yayınları, 2017.
• Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Nakil Anlayışı. İstanbul: İSAM, 2022.
• Ebû Zehre, Muhammed. İbn Hanbel hayâtuhû ve asruhû -’ârâuhû ve fıkhuhû. yy.: Daru’l-Fikri’l-Arabî, 1947.
• Ertürk, Mustafa. Sünnetin Güncelleştirilmesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2018.
• Erul, Bünyamin. “Hadis Tarihi”. Hadis El Kitabı. ed. Zişan Türcan. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Erul, Bünyamin. Hadislerin Dili İlk Hadis Belgesi Hemmâm’ın Sahîfesi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Erul, Bünyamin. “Kavramsal Çerçeve Hadis, Rivayet, Sünnet ve Bidʻat Kavramları Üzerine”. Kur’an-Sünnet İlişkisi. ed. Bünyamin Erul. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Erul, Bünyamin. “Rivayet Literatürünü Okumak”. Kur’an-Sünnet İlişkisi. ed. Bünyamin Erul. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Erünsal, İsmail. Orta Çağ İslâm Dünyasında Kitap ve Kütüphâne. İstanbul: Timaş Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luğa. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl ibrâhim. Kahire: ed-Dârul-Mısrıyye, 1964.
• Halid ’Abdurrahmân el-Akk. Usûlü’t-tefsîr ve Kavâiduh. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1987.
• Hamidullah, Muhammed. Sahîfetü Hemmâm b. Münebbih. Şam: Matbûâtu’l-Mecmai’l-İlmi’l-Arabî, 1953.
• Hıdır, Özcan. “Hadis-Sünnet-Kültür İlişkisi” İslam Geleneğinde ve Modern Dönemde Hadis ve Sünnet. ed. Bünyamin Erul. İstanbul: KURAMER, 2020.
• İbn Âşûr, Muhammed el-Fâdıl. et-Tefsîr ve ricâluh. Kahire: Mecmeu Buhûsi’l-İslâmî, 1970.
• İbn Ebî Hâtim, Muhammed b. İdris er-Râzî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm müsneden an Resûlillah ve’s-sahâbe ve’tâbiîn. thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib. Riyad: Nizar Mustafa el-Bâz, 1997.
• İbn Hemmâm, Abdürrezzâk. Tefsîru Abdürrezzâk. thk. Mahmud Muhammed Abduh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Muhammed ibrahim Elbenna-Muhammed Ahmed Aşur-Abdülaziz Ganim. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1984.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim. Te’vîlü müşkili’l-Kur’an. thk. Ahmed Sakr. Kahire: Mektebetü’l-İlmiyye, 1973.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. eş-Şi’r ve’ş-Şu’arâ’. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1958.
• İbn Sa’d, Muhammed. Kitâbu’t-tabakâti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Mektebetü’l-Hancı, 2001.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm - Adnan Zarzur. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. Şam: yy., 1972.
• İsmail Cerrahoğlu. “’Ali İbn Ebî Talha’nın Tefsir Sahifesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/17 (1969).
• Karagöz, Mustafa. Tefsir Tarihi Yazımı ve Problemleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2012.
• Karataş, Ali. “Tefsir İlminde Rivayet Algısı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1 (2018).
• Kaya, Süleyman. “Erken Dönemde Tefsir Kitaplarının Rivayeti Meselesi”. Uluslararası İslam Araştırmaları Kongresi Bildiri Kitabı. ed. Erdem Can Öztürk-Mahmud Esad Erkaya. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Yayınları, 2022.
• Kaya, Süleyman. Tahsîlu Nezâiri’l-Kur’an’ı Bağlamında Hakîm Tirmizî’de Vücûh ve Nezâir. İstanbul: Rağbet, 1. Baskı., 2016.
• Kılınçlı, Sami. “Esbâb-ı Nüzûl Rivayetlerinin Vakıayla Uyum Sorunu: Ka’b b. Eşref Örneği”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 52/52 (2019).
• Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri –İbn Ebî Hâtim Tefsiri Örneğinde Bir Literatür İncelemesi-. Ankara: Kitabiyat, 2003.
• Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmiu’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2006.
• Muhammed Hamidullah. Mecmûatu’l-vesâiku’s-siyâsiyyetü lii’l-ahdi’n-nebeviyyi ve’l-hilâfeti’r-râşideti. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1985.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhi Müslim. Riyad: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, 1998.
• Nehhas, Ebû Cafer Ahmed b Muhammed b İsmail el-Muradi. en-Nasih ve’l-mensuh fi Kitabillahi Azze ve Celle. ed. Süleyman İbrahim Lahim. Riyad: Daru’l-Asıme, 2009.
• Nesâî, Ahmed b. Şu‘ayb. Kitabu sünen-i kübrâ. thk. Şuayb Arnavut. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Özek, Ali. “Dirayet Müfessiri İbn Abbas”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986).
• Râğıb el-İsfehânî, Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvudî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412.
• Reccâl, Raşid Abdülmünʻim. Tefsîru İbn Abbas el-müsemmâ sahîfetü Ali b. Ebî Talha. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1991.
• Sâlih, Subhi. Ulûmu’l-hadîs ve mustaluhuh. Beyrut: Daru’l-İlm, 2009.
• Sandıkçı, Kemal. “Hemmâm b. Münebbih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/189. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Sezgin, Fuad. Târîhü’t-türâsi’l-Arabî(el-Ulûmü’ş-şer’iyye). çev. Mahmûd Fehmi Hicâzî. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1411.
• Sezgin, Fuad. Târihu’t-türâsi’l-Arabî. çev. Mahmud Fehmi Hicâzî. Riyad: İdâetü’s-Sekâfe ve’n-Neşr bi’l-Câmia, 1991.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1996.
• Sümertaş, Burhan. Tefsir Kaynağı Olarak Buhârî’nin el-Câmi’u’us-Sahîh’i. İzmir: Tıbyan Yayıncılık, 2015.
• Şeyh, Hüseyin. el-Arab Kablel İslam. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1993.
• Taha Hüseyin. Min hadîsi’ş-şi’r ve’n-nesr. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1936.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1985.
• Tirmizî, Muhammed b. ‘İsâ. el-Camiu’s-sahîh. thk. İbrahim Atve ’Ivaz. Kahire: Muhammed Mahmud Halebi Şirketi, 1975.
• Türcan, Saliha. “Rivayet Tefsiri Geleneğinin Dönüşümünde İbn Kesîr’in Yeri”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 4/3 (2019).
• Türcan, Zişan. “Hadisçilerin Kur’ân-Sünnet İlişkisine Dair Düşüncelerinin Hadis Musannefatına Yansıması-Sahîhu’l-Buhârî Örneği”. Diyanet İlmi Dergi 57/4 (2021).
• Türk, Nurdoğan. “Klasik Kaynaklarda Menkûl İbn Abbas’a Atfedilen Bazı Tarikler Üzerine Bir Değerlendirme (Tefsir İlmi Bağlamında)”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12/1 (2020).
• Vaux, Bernard Carra de. “Tefsir”. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Zehebi, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a’lâmi’n-nübel’a’. thk. Şu’ayb ’Arnavud. Müessetü’r-Risâle, 1982.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tezkiretü’l-huffâz. Beyrut: İhyau’t-Türasi’l-Arabi, ts.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Dâru’l-Ahyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1396.