Muhtasar Fıkıh Metinlerinde Mezhepteki Tercihlere Aykırı Görüşler: Ebû Şücâ‘ el-İsfahânî’nin el-Muhtasar’ı Örneği

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 2, 251 - 267, 30.11.2023

Fatih Karataş

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1326305

Öz

Şafiî mezhebinin gelişme dönemi, mezhebin istikrar bulması, çokça fıkıh eserlerinin yazılması; ancak ihtilaflı meselelerde kuvvetli görüşlerin zayıflarından ayıklanmasının henüz yapılmaması gibi birtakım özellikler taşımaktadır. Bu dönemde yazılan önemli eserlerden biri de, Ebû Şücâ‘ el-İsfahânî’nin Gâyetü’l-ihtisâr adıyla bilinen kitabıdır. En kısa fıkıh metni ve en çok rağbet gören bir el kitabı olmakla ünlenen bu eser, yazıldığı tarihten günümüze kadar Şafiî fıkhını öğretmek amacıyla medreselerde ilk sırada okutulmaktadır. Bununla birlikte bazı fıkhî meselelerde müellifin beyan ettiği bilgi ve yargıların, mezhepte müftâ bih olarak benimsenmiş kuvvetli görüşlere uymadığı dikkat çekmektedir. Bu durum, Şafiî fıkhını ilk olarak bu eserden öğrenenler için ilgili konularda hatalı bir bilgilenmeye yol açabilmektedir. Bu yüzden eserde yer alan bu görüşlere dikkat çekilmesi ve mezhepte kabul görmüş görüşlere aykırı olan yönlerinin belirtilmesi, giderilmesi gereken bir ihtiyaçtır. Bu amaçla çalışmada, müellifin mezhepte benimsenmeyen görüşleri tespit edilmiş, şarihlerin izahlarına dayanarak tahlil edilmiştir. Yine bu görüşler, biri ilk dönem, biri müellifin yaşadığı dönem ve biri de mezhep görüşlerinin ayıklandığı dönemden olmak üzere üç temel Şafiî fıkıh eseriyle mukayese edilmiştir. Böylece müellifin ilgili meselelerdeki yaklaşımlarının bu üç dönemden hangisiyle benzeştiği konusunda da bir fikir edinmek mümkün olabilecektir. Müellifin aykırı görüşlerini tespitte, özellikle mezhepte en ciddi ayıklamayı yapmış olan Nevevî’nin ifadeleri esas alınmıştır. Sonuç itibariyle günümüzde dahi önemini hiç yitirmemesi ve Şafiî fıkhının ilk öğrenildiği bir el kitabı olması gibi vasıflarını sürdürmesine rağmen; eserin çalışmada zikredilen sayılı bazı meselelerde mezhebin esas görüşlerini yansıtmadığı ve onu temsil etmediği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, el-Muhtasar, Ebû Şücâ‘ el-İsfahânî, Şafiî Mezhebi, Aykırı Görüş

Opinions Contrary to the Acceptance of the Madhhab in Concise Fiqh Texts: The Case of Abū Shuja' al-Isfahānī's al-Mukhtasar

Öz

The period of the development of the Shafi'i madhhab (sect) has some characteristics such as the stabilization of the madhhab, and the writing of many works of fiqh, but the elimination of the strong opinions from the weak ones in disputed matters had not yet been done. One of the important works written in this period is Abū Shuja' al-Isfahānī's book known as Ghāyat al-ihtisār. This work, which has the reputation of being the shortest fiqh text and the most popular handbook, has been taught in the first place in madrasahs to teach Shafi'i fiqh from the time it was written until today. However, it is noteworthy that in some fiqh issues, the author's information and judgments do not conform to the strong opinions that have been adopted as muftabih (about which a fatwa has been issued) in the sect. This may lead to misinformation for those who first learn Shafi'i fiqh from this work. Therefore, there is a need to draw attention to these opinions in the work and to point out the aspects that are contrary to the accepted opinions in the sect. For this purpose, the author's views that were not adopted by the sect were identified and analyzed based on the commentators' explanations. Again, these views are compared with three main Shafi'i fiqh works, one from the early period, one from the period in which the author lived, and one from the period in which the sect's views were eliminated. Thus, it will help to get an idea of which of these three periods the author's approaches to the relevant issues are similar to. In identifying the author's contradictory views, especially the statements of al-Nawawī, who has made the most serious sifting in the sect, have been taken as a basis. As a conclusion, it is seen that the work does not reflect and represent the main views of the sect in some of the issues mentioned in the study, although it has not lost its importance even today and maintains its qualifications such as being a handbook where Shafi'i fiqh is first learned.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, al-Mukhtasar, Abū Shuja, Shafi, Contrary Opinion

Kaynakça

• Aktan, Hamza. Mukayeseli İslam Miras Hukuku. İzmir: Işık Akademi Yayınları, 2008.
• Amrîtî, Nuruddîn Ebü'l-Hayr Yahya Şerefüddîn b. Mûsâ el-. Nihâyetü't-tedrîb nazmü Gâyeti't-takrîb. thk. Abdülkerîm Muhammed Cerâd. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2010/1436.
• Aybakan, Bilal. "Şâfiî Mezhebi". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/233-247. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bağdâdî, İsmail Paşa el-. Hediyyetü'l-'ârifîn esmâü'l-müellifîn ve âsârü'l-musannifîn. 2 Cilt İstanbul: y.y., 1951.
• Ebû Şücâ' el-İsfahânî, Şihâbüddîn Ebü't-Tayyib Ahmed b. el-Hüseyin b. Ahmed. Metnü Ebî Şücâ' el-müsemmâ el-Gâye ve't-takrîb. b.y.: Âlemü'l-Kütüb, ts.
• el-Buğâ, Mustafa Dîb. et-Tezhîb fî edilleti metni'l-Gâye ve't-takrîb. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1989/1409.
• el-Büceyrimî, Süleyman b. Muhammed. Büceyrimî ale'l-Hatîb (Tuhfetü'l-habîb alâ şerhi'l-Hatîb). 4 Cilt Beyrut: Dârü'l-Fikr, 2007/1428.
• el-Câvî, Muhammed Nevevî b. Ömer. Kûtü'l-habîbi'l-garîb tevşîh alâ Fethi'l-karîbi'l-mucîb. thk. Muhammed Abdülazîz el-Hâlidî. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1998/1418.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-. el-Vecîz fî fıkhi'l-İmâmi'ş-Şâfiî. thk. Ali Muavvad-Âdil Abdülmevcûd. 2 Cilt Beyrut: Dâru'l-Erkam, 1997/1418.
• Hamevî, Şihâbüddîn Ebû Abdillah Yâkût b. Abdillah el-. Mu'cemü'l-büldân. 7 Cilt Beyrut: Dâru Sâdir, 2. Basım. Basım, 1995.
• Hatîb Şirbînî, Şemsüdîn Muhammed b. Ahmed. el-İknâ' fî halli elfâzi Ebî Şücâ'. Beyrut: Dâru'l-Fikr, ts.
• Hatîb Şirbînî, Şemsüdîn Muhammed b. Muhammed. Muğni'l-muhtâc ilâ me'ânî elfâz'il-Minhâc. thk. Ali Muhammed Muavvad-Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 6 Cilt b.y.: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1994/1415.
• İbn Dakîkul'îd. Tuhfetü'l-lebîb fî şerhi't-Takrîb. thk. Sabrî b. Selâme Şâhîn. b.y.: Dâru Atlas, ts.
• İbn Kâdî Şühbe, Takıyyüddîn Ebûbekr b. Ahmed b. Muhammed b. Ömer ed-Dımaşkî. Tabakâtü'ş-Şâfi'iyye. thk. el-Hafız Abdülalîm Hân. 4 Cilt Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1407.
• İbn Kâsım el-Gazzî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Kâsım b. Muhammed. Fethu'l-karîbi'l-mücîb fî şerhi elfâzi't-Takrîb (el-Kavlü'l-muhtâr fî şerhi Gâyeti'l-ihtisâr). thk. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2005/1425.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdillah. Keşfü'z-zunûn 'an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn. 2 Cilt Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, 1941.
• Keskin, Mehmet. Şafii Fıkhı. 2 Cilt Ankara: DİB Yayınları, 3. Basım. Basım, 2018.
• Koçak, Muhsin. "Ebû Şücâ' el-İsfahânî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/235-236. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Müzenî, Ebû İbrâhîm İsmâîl b. Yahyâ el-. el-Muhtasar min ilmi'ş-Şâfiî ve-min ma'nâ kavlih. thk. Ebî Âmir Abdullâh Şerefüddîn ed-Dâğıstânî. 2 Cilt Riyad: Dâru Medâric, 2019/1440.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref en-. el-Mecmû' şerhu'l-Mühezzeb. 9 Cilt Kahire: Dâru'l-Fikr, 1347.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref en-. Minhâcu't-tâlibîn ve 'umdetu'l-müftîn fi'l-fıkh. thk. Kasım Ahmed Ivad. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1425/2005.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref en-. Ravdatü't-tâlibîn ve 'umdetü'l-müftîn. thk. Züheyr eş-Şâvîş. 12 Cilt Beyrut: el-Mektebü'l-İslâmî, 3. Basım. Basım, 1991/1412.
• Özdemir, Muhittin. "İlk Dönem Şafiî Fürû-i Fıkıh Literatürünün Gelişimi". İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 23 (2014), 371-402.
• Özdemir, Muhittin. Şâfiî Fıkıh Literatürü ve Terminolojisi. Ankara: DİB Yayınları, 2. Basım. Basım, 2023.
• Râfiî, Abdülkerîm b. Muhammed el-Kazvînî er-. Fethu'l-'azîz bi şerhi'l-Vecîz: eş-Şerhu'l-kebîr. b.y.: Dâru'l-Fikr, ts.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Takıyyüddîn es-. Tabakâtü'ş-Şâfi'iyyeti'l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî-Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt b.y.: Hicr, 2. Basım. Basım, 1413.
• Takıyyüddîn el-Hısnî, Ebûbekr b. Muhammed b. Abdilmümin. Kifâyetü'l-ahyâr fî halli Gâyeti'l-ihtisâr thk. Ali Abdülhamîd Baltacî - Muhammed Vehbî Süleyman. Dımaşk: Dârü'l-Hayr, 1994.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. "el-Muhtasar". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/66-67. Ankara: TDV Yayınları, 2020.