The Influence of Mu‘tazilist Views on al-Ḥākim al-Jushamī’s Tafsīr Titled al-Tahdhīb fī al-Tafsīr

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 2, 219 - 237, 30.11.2023

Faruk Özdemir

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1352515

Cited By: 1

Öz

In this article, the influence of Mu‘tazilist views on al-Jushamī’s tafsīr al-Tahdhīb fī al-tafsīr is investigated. After the battle of Siffīn (37/657), many sects emerged due to differences of opinion among Muslims in the period following the “Arbitration”. Each sect referred to the verses of the Qur’an in order to prove the legitimacy of its views. However, some of the mufassirs of these sects interpreted the verses in line with the principles of their sect. Mu'tazilah mufassirs also authored tafsīr in line with the five principles of this sect, known as al-Uṣul al-Khamsa. al-Jushamī’s tafsīr is a commentary in which Mu'tazilist views are intensively covered. The present study is limited to the discussion of sam‘iyyāt in this tafsīr. The purpose of this study is to identify al-Jushamī’s views on itiqādī issues within the scope of sam‘iyyāt and to determine the similarities and differences between Mu'tazilist views on the same issues. In the present study, the literature review method was used to examine the sources written on qalāmī-itiqādī issues, and al-Jushamī’s tafsīr in particular. As a result of the study, it was concluded that al-Jushamī adopted the principles of the Mu'tazilah in his tafsīr in the context of the issues within the scope of sam‘iyyāt and generally disagreed with the Ahl al-Sunnah schools.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qur’ān, al-Ḥākim al-Jushamī, al-Tahdhīb fī al-Tafsīr, Mu‘tazilah

Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Tefsirinde Mu‘tezilî Görüşlerin Etkisi

Öz

Bu makalede Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-tefsîr adlı tefsirinde Mu‘tezilî görüşlerin etkisi araştırma konusu yapılmıştır. Sıffîn (37/657) savaşı sonrasında “hakem olayı”nı takip eden süreçte Müslümanlar arasında görüş ayrılıkları sebebiyle birçok mezhep ortaya çıkmıştır. Her mezhep kendi görüşünün doğruluğunu ispatlayabilmek gayesiyle Kur’ân âyetlerine müracaat etmiştir. Fakat mezhep mensubu müfessirlerin bir kısmı mezhebinin prensipleri istikametinde âyetleri tevil cihetine gitmiştir. Mu‘tezile’ye mensup müfessirler de bu mezhebin usûl-i hamse diye meşhur beş esası doğrultusunda tefsir yazmışlardır. Cüşemî’nin tefsiri de Mu‘tezilî görüşlerin yoğun olarak işlendiği bir tefsirdir. Araştırmamız söz konusu tefsirdeki sem‘iyyât bahisleri ile sınırlandırılmıştır. Araştırmamızın amacı sem‘iyyât kapsamına giren itikâdî meselelere dair Cüşemî’nin görüşlerini tespit etmek, Mu‘tezile’nin aynı meselelere ilişkin görüşleri arasındaki benzerlik ve farklılıkları belirlemektir. Bu araştırmada literatür taraması yöntemi kullanılarak Cüşemî’nin tefsiri başta olmak üzere kelâmî-itikâdî konularda kaleme alınmış kaynaklar incelenmiştir. Araştırma neticesinde Cüşemî’nin tefsirinde sem‘iyyât kapsamına giren meseleler bağlamında Mu‘tezile’nin prensiplerini benimsediği ve ehl-i sünnet ekolleriyle genellikle görüş ayrılığı içerisinde olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'ân, Hâkim el-Cüşemî, et-Tehzîb fi't-Tefsîr, Mu''tezile

Kaynakça

• Abd b. Humeyd, İbn Nasr Ebû Muhammed el-Kissî. el-Münteḫab min Müsnedi ‘Abd b. Ḥumeyd. thk. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî - Mahmûd Muhammed Halîl es-Sa‘îdî. Kâhire: Mektebetü’s-Sünne, 1408/1988.
• Abdülcebbâr, Kâdî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Andülkerîm ‘Usmân. b.y.: Mektebetu Vehbe, 3. Basım. 1416/1996.
• Abdülhamid, İrfan. İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akâid Esasları. çev. M. Sâim Yeprem. İstanbul: Marifet Yayınları, 3. Basım, 1994.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şu‘ayb el-Arnaûd vd. b.y.: Müessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ ve beyânü’l-fırḳati’n-nâciye minhâ. thk. Muhammed ‘Usmân el-Huşt. Kâhire: Mektebetu İbn Sînâ, ts.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDVY, 7. Basım, 2014.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. el-İnṣâf fî mâ yecibu i‘tiḳāduh ve lâ yecûzu’l-cehlu bih fî ‘ilmi’l-kelâm. thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasen el-Kevserî. b.y.: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2. Basım, 1421/2000.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî b. Mûsâ el-Husrevcirdî. Şu‘abü’l-îmân. thk. Abdul‘alî Abdulhamîd Hâmid. 14 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1423/2003.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. İnanç Esasları Kılavuzu: Kitâbü’l-İrşâd, çev. Adnan Bülent Baloğlu vd. Ankara: TDVY, 3. Basım, 2016.
• Çelebi, İlyas. “Kādî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/105-109. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Saydâ-Beyrût: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, ts.
• Ebû Hanîfe, en-Nu‘mân b. es-Sâbit. Fıkh-ı Ekber: Aliyyü’l-Kârî Şerhi, çev. Yunus Vehbi Yavuz. İstanbul: Çağrı Yayınları, 8. Basım, 2016.
• Ebû Zehra, Muhammed. İslâm’da İtikâdî, Siyâsî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi. çev. Sıbğatullah Kaya. İstanbul: Çelik Yayınevi, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed. Târîḥu’l-meẕâhibi’l-İslâmiyye. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabiyy, ts.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. el-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne. Beyrût-Lübnân: Dâru İbn Zeydûn, ts.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. el-Lüma‘ fi’r-red ‘alâ ehli’z-zeyġ ve’l-bida‘. thk. Hamûde Ġurâbe. Kâhire: Matba‘atü Mısr, 1955.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Eş‘arî Kelâmı. çev. Kılıç Aslan Mavil - Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. İlk Dönem İslâm Mezhepleri: Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve İḫtilâfü’l-Muṣallîn. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 2. Cilt. Kâhire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1369/1950.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İtikadda Orta Yol: el-İḳtiṣâd fi’l-iʿtiḳād. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû S‘ad el-Muhassin b. Muhammed Kerrâme el-Beyhakî. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. thk. Abdurrahmân b. Süleymân es-Sâlimî. Kâhire: Dâru’l-Kitâb el-Mısrî - Beyrût: Dâru’l-Kitâb el-Lübnânî,1439-1440/2018-2019.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafâ Abdülkâdir ‘Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1411/1990.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed el-‘Absî el-Kûfî. el-Muṣannef. thk. Muhammed ‘Avvâme. b.y.: Dâru’l-Kıble, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abülbâkî. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî - Faysal Îsâ el-Bâbî e-Halebî, ts.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn Ebu’s-Saâdât el-Mübârek b. Muhammed el-Cezerî. Câmiʿu’l-uṣûl fî eḥâdîsi’r-rasûl. thk. Abdülkâdir el-Arnaûd. b.y.: Mektebetü’l-Hulvânî-Matbaatü’l-Mellâh-Mektebetü Dâri’l-Beyân, 1392/1972.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. Beyrût-Lübnân: y.y., 2. Basım, 1407/1987.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevḥîd Açıklamalı Tercüme. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 8. Basım, 2016.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Ḳur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu. 17 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2005.
• Nesefî, Ebü’l-Mu‘în. Kitâbü’t-Temhîd li ḳavâidi’t-tevḥîd. thk. Habîbullâh Hasan Ahmed. Kâhire: Dâru’t-Tıbâ‘ati’l-Muhammediyye, 1406/1986.
• Nesefî, Ebü’l-Mu‘în. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Muhammed el-Enver Hâmid Îsâ. 2 Cilt. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs - el-Cezîre li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2011.
• Nesefî. Ebü’l-Mu‘în. Mâtürîdî Akâidi: Baḥrü’l-Kelâm Tercümesi. çev. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2010.
• Özdemir, Faruk. Te’vîlâtü’l-Ḳur’ân ve el-Keşşâf’ta Kelâmî Tartışmalar. Ankara: Araştırma Yayınları, 2017.
• Sâbûnî, Nûreddîn. Mâtürîdiyye Akâidi. çev. Bekir Topaloğlu. b.y.: DİBY, 3. Basım, ts.
• Soyal, Fikret. “Esmâ-Ahkâm (Vaîd) Meselesi ve Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ile Hâkim el-Cüşemî’nin Görüşlerinin Mukayesesi”. Diyanet İlmî Dergi 55/3 (2019), 685-713.
• Sünbül, Cemal. Mu‘tezilî Müfessir Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Eserinin Tefsir Literatüründeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ebî Bekr Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emîr Ali Mehnâ – Ali Hasan Fâ‘ûr. 2 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Ma‘rife, 3. Basım, 1414/1993.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd. Müsnedu Ebî Dâvûd et-Ṭayâlisî. thk. Muhammed b. Abdilmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1419/1999.
• Teftâzânî, Sa‘duddîn. Şerḥu’l-ʿAḳāʾidü’n-Nesefiyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1407/1987.
• Teftâzânî, Sa‘duddîn. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Abdurrahmân ‘Umeyre. 5 Cilt. Beyrût-Lübnân: ‘Âlemu’l-Kütüb, 2. Basım, 1419/1998.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Turan, Ahmet. İslâm Mezhepleri Tarihi. Samsun: Sidre Yayınları, 2. Basım, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Usûl-i Selâse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/212. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yıldırım, Ramazan. Mu‘tezile’nin Kelâmî Polemikleri Hâkim el-Cüşemî Örneği. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetu Vehbe, ts.
• Zerzûr, Adnân. el-Ḥâkim el-Cüşemî ve menhecuhû fî tefsîri’l-Ḳur’ân. Dımeşk: Müessesetu’r-Risâle, 1391/1971.