İslâm Hukuk Metodolojisinde Hâs Lafız ve Füru‘-u Fıkha Tesiri

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 1, 259 - 274, 31.05.2024

Yahya Bilginer

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1426702

Öz

Kur’an ve Sünnette yer alan bazı hâs lafızlara usûlcüler tarafından farklı anlamlar yüklenmiş ve bunun da füru‘-u fıkha yansıyan etkileri olmuştur. Her dilde olduğu gibi Arap dilinde de lafızların kullanımından kaynaklanan anlam çeşitliliğinin pratik tezahürleri söz konusudur. Usûl ilminde lafızlar konusu, Kur'an ve sünnet lafızlarının delâlet yönlerinin incelenmesini içermektedir. Ameli hükümlerin elde edildiği bu iki kaynağın dili ise Arapçadır. Bu iki kaynağın füru‘-u fıkha tesirinin isabetli bir tespitinin yapılmasında, lafızların vaz’ olunduğu mâna bakımından ele alınmasını önemli kılmaktadır. Çalışmada bu maksadın gerçekleşmesine yönelik olarak vaz’ olunuş mânaları bakımından lafızların kısımları olan hâs lafız ve füru‘-u fıkha tesirine örnekler verilmeye gayret gösterilmiştir. Bu kapsamda görüş farklılıklarının dayanakları ve her bir görüş sahibinin diğer görüşlere ilişkin yaklaşımları ele alınarak ihtilafların şekillenmesinde etkili olan sebepler tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada istikra yöntemiyle nitel veri analizi kullanılmıştır. Ayet ve hadislerdeki metinler anlamlandırılırken dilin ve hâs lafızlar ile ilgili yaklaşımların önemli bir yere sahip olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Metodoloji, Usûl, Hâs Lafız, Delâlet

Hās Lafiz in Islamic Legal Methodology and its Effect on Füru'-u Fiqh

Öz

Some specific words in the Qurʾān and Sunnah have been attributed different meanings by the jurists, and this has had an impact on furūʿ al-fiqh. As in every language, there are practical manifestations of the diversity of meanings arising from the use of words in the Arabic language. In the science of usūl al-usūl, the subject of words includes the examination of the aspects of the signification of the words of the Qurʾān and the Sunnah. The language of these two sources from which practical judgements are obtained is Arabic. In order to make an accurate determination of the effect of these two sources on the fiqh, it is important to examine the words in terms of the meaning in which they were given. In this study, an effort has been made to give examples of the effect of the parts of the words in terms of the meanings in which they were given and their effect on furūʿ al-fiqh. In this context, the bases of the differences of opinion and the approaches of each opinion holder to the other opinions were discussed and the reasons that were effective in shaping the disagreements were tried to be determined. Qualitative data analysis with the method of al-istiqrāʼ was used in the study. It has been seen that language and the approaches related to the lafẓ al-khāṣṣ have an important place in the interpretation of the texts in the verses and ḥadīths.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Methodology, Usūl, Special Word, Dalālah

Kaynakça

• Aksoy, Muhammed Mehdi. Aile Hukuku ile İlgili Ayetler Bağlamında Fıkhî Görüş Farklılıklarının Usûlî Dayanakları. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Doktora Tezi, 2023.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim. el-İhkâm fî usûli'l-ahkâm, thk. Abdürezzak el-Afîfî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmi, 2. Basım, 1402.
• Apaydın, H. Yunus. İslâm Hukuk Usûlü. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 6. Basım, 2018.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 10. Basım, 2013.
• Aynî, Bedruddin Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa b. Ahmed b. Hüseyin. el-Binâye şerhü’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Mas Matbaacılık A.Ş., 2006.
• Azzâm, Abdullah. Delâletü’l-Kitâbi ve’s-Sünneti ’ala’l-ahkâm min heysü’l-beyâni ve’l-icmâl. Cidde: Dârü’l-Müctema, 2001.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed. el-İnâye Şerhü’l-Hidâye. 10 Cilt. Kahire: Matbaatü Mustafa el-Bâbî, 1970.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân. el-İşâre fî usûli’-fıkhi. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Bakıllânî, Kâdî Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. et-Takrîb ve’l-irşâd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım., 1998
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Huseyn b. Ali. es-Sünenü’s-sağîr. 4 Cilt. Karaçi: Câmietü’d-Dirasâti’l-İslâmiyye, 1989.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülaziz. Keşfü’l-esrâr şerhü usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-İslâmi, ts.
• Buhûtî, Mansûr b. Yunus b. İdrîs. el-Minehü’ş-şâfiyât bi-şerhi müfredâti’l-İmami Ahmed. 2 Cilt. Riyad: Dârü Künûz İşbiliyya, 2006.
• Buhûtî, Mansûr b. Yunus b. İdrîs. Keşşâfü’l-kina’ “an metni’l-İkna”. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’n-Nasri’l-Hadise, 1968.
• Cengiz, Mehmet. “Fıkıh Usûlünde Beyan Teorisinin Delâlet Yolları Üzerinde Tatbiki ‘Has Lafız Özelinde’”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 20/2 (Aralık 2020), 511-546. https://doi.org/10.33420/marife.722485
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekir er-Râzî. el-Füsûl fi’l-usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vezâretü’l-Evkâf, 2. Basım, 1994.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekir er-Râzî. Şerhü Mühtasari’t-Tahâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
• Cüveynî, İmamü’l-Harameyn Ebü’l-Mealî Muhammed. el-Burhân fî usûli’l-fıkıh. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. Sünen. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer b. İsa. Takvîmü’l-edille. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Demiray, Kemal. Temel Türkçe Sözlük. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1980.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Ebû Ya’lâ, Kâdî Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-Ferrâ’. el-Udde fî usûli’l-fıkıh. 5 Cilt. Riyad: y.y., 2. Basım, 1990.
• Ebû Ya’lâ, Kâdî Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-Ferrâ’. et-Ta’lîkü’l-kebîr fi’l-mesâili’l-hilâfiyyeti beyne’l-eimmeti. 4 Cilt. Şam: Dârü’n-Nevâdir, 2014.
• el-Es’adî, Muhammed Ubeydullâh. el-Mûcez fî Usûli’l-Fıkh. Kahire: Daru’s-Selam, 1990..
• el-Leknevî, Ahmed b. Ebî Saîd b. Abdillâh (Ubeydillâh). Nûrü’l-envâr fî şerhi’l-Menâr. İstanbul: el-Mektebetü’l-Hanefiyye, 2017.
• Gaznevî, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. İshâk b. Ahmed eş-Şiblî. el-Gurretü’l-menîfe fî tahkiki ba’di’l-mesâili’l-İmami Ebî Hanîfe. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1986.
• Güner, Salih. “Hâss Lafzın Delâleti Çerçevesindeki Tartışmalar ve Fürû Fıkha Yansımaları (Hanefî ve Şâfiî Mezhebi Özelinde)”. Usûl İslâm Araştırmaları Dergisi 37 (2022), 31-53.
• Hayta, Mustafa. "Fıkıh Usûlünde Bir Bütüncül Okuma Yöntemi: Mutlakın Mukayyede Hamli ve Fıkhî İhtilaflardaki Rolü", Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2016), 143-170.
• Hinn, Mustafa Said. Eserü’l-ihtilaf fi’l-kavâidi’l-usûliyye fi’htilafi’l-fukahâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1982.
• İbn Ebû Şeybe, Abdullâh b. Muhammed el-Kûfî. el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. 7 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1989.
• İbn Emîru Hâc, Şemsüddîn Muhammed. et-Takrîr ve’t-tahbîr ’ala Tahrîri’l-Kemâl İbnü’l-Hümâm. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1983.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. Mu’cemü Mekâyîs’l-Luga. Bayrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Kudâme, Muvaffaküddin. el-Muğnî. 15 Cilt. Riyad: Dârü’l-Âlemi’l-Kütüb, 3. Basım, 1997.
• İbn Kudâme, Muvaffaküddin. Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2. Basım, 2002.
• İbn Müflih, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Müflih b. Muhammed ed-Dimeşkî. Usûlü’l-Fıkıh. 4 Cilt. Riyad: Dârü’l-Abîkân, 1999.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtûbî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. Kahire: Dârü’l-Hadis, 2004.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Berekât Mecdüddîn Abdüsselâm b. Abdillâh b. el-Hadır el-Harrânî. el-Müsevvede. Kahire: Matbaatü’l-Medeni, ts.
• İbnü’t-Tilimsânî, Şerefüddin Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed Ali el-Fehrî el-Mısrî. Şerhü’l-meâlim. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1999.
• İmrânî, Ebü’l-Hasen Yahya b. Ebi’l-Hayr b. Sâlim el-Yemenî eş-Şafiî. el-Beyân fî mezhebi İmami’ş-Şafiî. 13 Cilt. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2000.
• İsfehânî, Ebü’s-Senâ Şemsüddîn Mahmûd b. Abdirrahmân b. Ahmed. Beyânü’l-mühtasar şerhü Mühtasari İbni’l-i-Hâcib. 3 Cilt. Medine: Dârü’l-Medeni, 1986.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen b. Alî. Metâliü’d-dekâik fî tahrîri’l-cevâmi’i ve’l-fevârik. Kahire: Dârü’ş-Şürûk, 2007.
• Kâdi Abdülvehhâb, Ebû Muhammed Abdülvehhâb b. Alî b. Nasr et-Tağlibî el-Bağdâdî. el-İşrâf ’ala nüketi mesâili’l-hilâf. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1999.
• Kâdi Abdülvehhab, Ebû Muhammed Abdülvehhâb b. Alî b. Nasr et-Tağlibî el-Bağdâdî. el-Meûne ’ala mezhebi âlimi’l-Medine. Mekke: el-Mektebetü’t-Ticariyye, ts.
• Kâdi Abdülvehhâb, Ebû Muhammed Abdülvehhâb b. Alî b. Nasr et-Tağlibî el-Bağdâdî. et-Telkîn fi’l-fikhi’l-Mâlikî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kâdi İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsûbî. et-Tenbîhâtü’l-müstanbeta ’ala’l-kütübi’l-müdevveneti ve’l-mühtaleta. 3 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2011.
• Kahveci, Nuri. "Fıkıh Usûlü Açısından Emrin Delaleti ve Emre Delalet Eden Lafızlar Üzerine Bir Değerlendirme". KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2009), 21-66.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. Nefâisü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. 9 Cilt. Kahire: Mektebetü Nizar Mustafa el-Bâz, 1995.
• Kâsânî, Alâuddin Ebû Bekir b. Mes’ud b. Ahmed. Bedâ’iu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1986.
• Koca, Ferhat. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/582-584. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyin Ahmed. et-Tecrîd. 12 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2. Basım, 2006.
• Lahmî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. et-Tebsira. 14 Cilt. Katar: Vezâretü’l-Evkâf, 2011.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Bağdâdî. el-Hâvi’l-kebîr fi fıkhi mezhebi’l-İmami’ş-Şafiî. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Merdâvî, Alâuddin Ebü’l-Hasen Ali b. Süleyman b. Ahmed. el-İnsâf fî ma’rifeti’r-râcihi mine’l-hilâf. Kahire: Hecer li’t-Tibaeti ve’n-Neşri, 1995.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref. el-Mecmu’ şerhü’l-Mühezzeb. 20 Cilt. Beyrut: Dârül-Fikr, ts.
• Orhan, Fatih. “Nehyin Muktezası: Yasaklanan Fiilin Hükmü ve Hukukî Sonuç Doğurması”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 30 (2017), 71-91.
• Râzî, Fahrüddîn. Mefâtîhü’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 3. Basım, 1420.
• Râzî, Fahrüddîn. el-Mahsûl. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1997.
• Rûyânî, Ebü’l-Mehâsin Fahrülislâm Abdülvâhid b. İsmâîl b. Ahmed et-Taberî. Bahrü’l-mezheb fî Fürû’i’l-mezhebi’ş-Şâfiî. 14 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Serahsî, Şemsüleimme Ebî Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1993.
• Serahsî, Şemsüleimme Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, ts.
• Siğnâkî, Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc el-Buhârî. el-Kâfî şerhü’l-Pezdevî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• Sübkî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî b. Alî b. Temmâm - Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. 7 Cilt. Dubai: Dârü’l-Bühûs li’d-Dirasâti’l-İslâmiyye, 2004.
• Şa’bân, Zekiyuddin. İslâm Hukuk İlminin Esasları. çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 18. Basım, 2013.
• Şâşî, Nizamüddin Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. İshak. Usûlü’ş-Şâşî. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabi, 1982.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed. İrşâdü’l-fühûl ilâ tahkîki’l-hakki min ’ilmi’l-usûl. 2 Cilt. Şam: Dârü’l-Kitabi’l-Arabi, 1996.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Mühezzeb fî fikhi’l-İmami’ş-Şafiî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ ma’rifeti me’âni elfâzi’l-Minhâc. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Türkî, Abdullah b. Abdülmuhsin. Esbâbü ihtilâfi’l-fükahâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 2010.
• Yılmaz, Muharrem. Fıkhî İhtilafların Usûlî Temelleri. Bursa: Emin Yayınları, 2018.
• Zencânî, Ebü’l-Menâkıb Şihâbüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mahmûd b. Bahtıyâr. Tahrîcü’l-Füru‘-u ’ala’l-üsûl. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1398.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 8 Cilt. Amman: Dârü’l-Kütübî, 1994.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî. Tebyînü’l-hakâik şerhü Kenzi’d-dekâik. 6 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Emirîyye, 1313.
• Zuhaylî, Muhammed Mustafa. el-Vecîz fî usûli’l-fıkhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Şam: Dârü’l-Hayr, 2. Basım, 2006.