TÜRKÇEDEKİ ROMAN DİLİNDEN ALINTILAR: İZMİR AĞZI ÖRNEĞİ

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 686 - 703, 22.10.2024

Yasemin Özcan Gönülal , Ozan Uştuk

https://doi.org/10.69878/deuefad.1445535

Öz

Farklı kültürlerin birbirlerine öğrettikleri “bilgi”, sözcüklerde yaşar ve ortak iletişim dilinin söz varlığını oluşturur. Bir kentte kullanılan sözcüklerin gelecek nesillere aktarılmadan kaybolması ise kültürel mirasın kaybı anlamına gelir. Bu durum kent tarihi, kültürü, sosyolojisi ve diyalektolojisi açısından bir yoksullaşma olarak yorumlanabilir. Türkiye ve çalışmaya örneklem olan İzmir’de Rom, Dom ve Lom gruplarının konuştuğu Roman dili (Romani, Romanes) tehlike altındaki diller arasında gösterilmektedir. Romanların Anadolu’ya ne zaman ve hangi tarihte geldiğine dair elimizde kesin bilgiler bulunmamakla birlikte takip edebildiğimiz kadarıyla 16. yüzyıldan beri İzmir’de Türklerle birlikte yaşamaktadırlar. Bu çalışmada, İzmir Romanlarının İzmir ağzına katkılarından bazıları ortaya konmuş, bu alıntılar arasından Türkçe sözlüklerde eksik kalan kayıtlar tespit edilerek bu kayıtların sözlüklere dâhil edilmesi önerilmiştir. Çalışmada ayrıca İzmir ağzında yaşamaya devam eden bu sözcükler üzerinden “tehlikedeki diller” statüsünde olan Roman diline dikkat çekilmek istenmiş ve Roman dilinden başka dillere geçen sözcüklerin de araştırılması gerektiği konusunda literatürdeki eksiğe katkı sağlanmaya çalışılmıştır. Dolayısıyla bu çalışma İzmir’de yaşayan Roman topluluklarının dilinden Türkçeye geçen sözcüklerin irdelenmesi yoluyla hem Türkçenin söz varlığına bir katkı hem de kaybolmakta olan Roman dilinin somut olmayan kültürel mirasını taşıyan bazı sözcüklerin unutulmadan kayda geçirilmesi için bir çaba olarak değerlendirilebilir.

Anahtar Kelimeler

Türk Dili, İzmir ağzı, İzmir Romanları, kültürlerarası iletişim, Türkçedeki alıntılar

ROMANI LOANWORDS IN TURKISH: SAMPLE OF IZMIR SUBDIALECT

Öz

The “knowledge” that different cultures teach each other lives in words and constitutes the vocabulary of the common communication language. The loss of the words used in a city, without being passed on to future generations, means the loss of cultural heritage. This situation can be interpreted as an impoverishment in terms of urban history, culture, sociology, and dialectology. The Romani language (also known as Romani or Romanes), spoken by the Rom, Dom, and Lom groups in Turkey, particularly in the city of İzmir is regarded as one of the endangered languages. Although we do not have precise information about when the Romani people came to Anatolia, we know that they have been living together with the Turks in İzmir since the 16th century. In this study, some of the contributions of the Romani to the İzmir subdialect have been revealed, and missing records in Turkish dictionaries have been identified. The study also aims to draw attention to the endangered Romani language and contribute to the literature by examining the words that pass from the Romani language to other languages. Therefore, this study can be evaluated as a modest effort to contribute both to the vocabulary of Turkish and to record some words that carry the intangible cultural heritage of the disappearing Romani language through the examination of the words that pass from the language of the Roma communities living in İzmir to Turkish.

Anahtar Kelimeler

Turkish language, İzmir subdialect, Roma people of İzmir, intercultural communication, loanwords in Turkish

Kaynakça

• Akgül, F. İ. (2021). Roman kadını gözüyle erkeklik: İzmir örneği. Yıldız Social Science Review, 7(1), 75-89.
• Aktunç, H. (1998). Büyük argo sözlüğü. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Altınöz, İ. (2013). Osmanlı toplumunda çingeneler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arayıcı, A. (2009). Gypsies: The forgotten people of Turkey. ISSJ UNESCO, 193, 527- 538.
• Ayverdi, İ. (2011). Kubbealtı lugatı misalli Türkçe sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Çağbayır, Y. (2017). Ötüken Türkçe sözlük (1-V). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Dişli, S. Ö. (2016). “Çingene” mi, “Roman mı? Bir inşa süreci. Antropoloji, (31), 97-117.
• Eberhard, David M., Gary F. Simons, and Charles D. Fennig (eds.). (2023). Ethnologue: Languages of the World. Twenty-sixth edition. Dallas, Texas: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com.
• Elšik, V. & Matras, Y. (2006). Markedness and language change: The Romani sample. Empirical Approaches to Language Typology 32. Berlin: Mouton de Gruyter.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdoğru, M. A., & Değerli, A. (2021). 16. yüzyılda Türk İzmir 1575 tarihli İzmir (Sığla Sancağı) tahrir defteri). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Ergüt, M. (2021). Toplumsal bakış açısının yansımalarını içeren Çingenelerle ilgili söz varlıkları. Turkish Studies- Language, 16(1), 251-261.
• Evans, N. (2010). Dying words: Endangered languages and what they have to tell us. Wiley-Balckwell.
• Fikri, A. (1889). Lugat-ı garîbe. İstanbul.
• Friedman, V. A. (2020). The impact of Turkish on Romani. The Palgrave Handbook of Romani Language and Linguistics (Ed. Y. Matras, A. Tenser). Palgrave Macmillan.
• Gürboğa, N. (2016). Türk-Yunan nüfus mübadelesi ve devletin mübadil Romanlara ilişkin söylem ve politikaları. Yakın Doğu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (1), 109-140.
• İskân Kanunu (1934). T.C. Resmî Gazete 7 teşrinievvel 1336 (21 Haziran 1934), s. 4403. Erişim adresi: https://resmigazete.gov.tr/arsiv/2733.pdf (Erişim Tarihi: 30 Ekim 2022).
• İskân Kanunu (2006). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.5543.pdf
• Kahraman, S. A. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Gümülcine, Kavala, Selanik, Tırhala, Atina, Mora, Navarin, Girit Adası, Hanya, Kandiye, Elbasan, Ohri, Tekirdağı, 8, Kitap 1. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçenin verintiler sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2015). Türkçenin alıntılar sözlüğü. İstanbul: Akçağ Yayınları.
• Kaygılı, O. C. (2022). Çingeneler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kolukırık, S. (2006). Sosyolojik perspektiften Türk(iye) çingeneleri: İzmir çingeneleri üzerine bir araştırma. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 3(1), 1-24.
• Krinková, Z. (2023). Ethnicity Designating Romani Loanwords in Some European Slangs: their Origin, Meaning and Ideology. Spekali (Electronic Bilingual Scholarly Peer-Reviewed Journal “Spekali” of the Faculty of Humanities at Ivane Javakhishvili Tbilisi State University) (ISSN 1987-8583) (Erişim Tarihi: 21.03.2023).
• Kyuchukov, H. (2007). Bulgar ve Türk Müslüman Romanlarının tarihi, kültürü ve dili, yeryüzünün yabancıları Çingeneler (Ed. Suat Kolukırık). İstanbul: Simurg Yayınları.
• Kyuchukov, H. (2023). International Romani Language Day. Erişim adresi: https://blog.romarchive.eu/
• Marsh, A. (2008). Türkiye Çingenelerinin tarihi hakkında, Biz Buradayız: Türkiye’de Romanlar, Ayrımcı Uygulamalar ve Hak Mücadelesi. İstanbul: Mart Matbaacılık.
• Ölmez (1998). Gustav Mayer Türkische studien die griechischen und romanischen bestandteile im wortschatze des Osmanisch-Türkischen (Türkçe incelemeleri / Osmanlı Türkçesinin sözvarlığındaki Yunanca ve Latince ödünçlemeler). (Haz. Mehmet Ölmez). Ankara: Kebikeç.
• Muallim Nâcî. (2009). Lügat-i Nâcî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nişanyan, S. (2024). Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. Erişim adresi: https://www.nisanyansozluk.com/
• Online Etymology Dictionary (2023). Erişim adresi: https://www.etymonline.com/search?q=chav
• Özbaran, S. (2017). Bir Osmanlı kimliği 14.-17. yüzyıllarda Rûm/Rûmi aidiyet ve imgeleri. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch der Türkischen Sprache. Krakow.
• Şimşek, S. (1958). Mecaz ve argo lugatçesi. İstanbul: Okay Yayınevi.
• Şirin, H. (2022). Hint Dilleri Aracılığıyla İngilizceye Geçen Türkçe Sözcükler. The proceedings book of the international symposium on Turkey and India: Past and emerging ties. (Yayına Hazırlayanlar: Pustu, Y.-İmamoğlu, U., Yürükçü, A.). Ankara.
• T.C. Resmî Gazete. 7 Teşrinievvel 1336 (21 Haziran 1934). Erişim adresi: https://resmigazete.gov.tr/arsiv/2733.pdf (Erişim Tarihi: 30 Ekim 2022)
• Tietze, A. (2016). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı (İkinci ve Üçüncü Cilt). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Yayınları.
• Tietze, A. (2018). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı (Beşinci ve Altıncı Cilt). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Yayınları.
• Tietze, A. (2019). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı (Yedinci Cilt). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Yayınları.
• Toparlı, R. (2000). Lehce-i Osmânî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 24 Ekim 2022)
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I-VIII (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uştuk, O. (2019). Emek pazarı ve kimliklenme ilişkisi İzmir Urla Sıra mahallesi Romanları örneği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İletişim Bilimleri Anabilim Dalı.
• Uştuk, O. (2021). Roman kimliğinin çatışmalı inşası: “Fotokopi Romanlık” karşısında otantik Romanlık. Folklor/Edebiyat, 27(105), 151-165.
• Uştuk, O. (2024). Unwanted Others of the City: Counter-Cultural Production of the Roma People of Urla-Turkey. Journal of Intercultural Studies, 45(4), 741–755. https://doi.org/10.1080/07256868.2024.2302434
• Ünaldı, H. (2012). Türkiye’de yaşayan kültürel bir farklılık: Çingeneler. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 1(1), 615-626.
• Webster’s Third New International Dictionary of The English Language (Unabridged). (1971). Volume II (H-R). USA: Encyclopaedia Britannica.
• Wolf, S. (1985). Wörterbuch des Rotwelschen: Deutsche Gaunersprache. Mannheim.
• Yağlıdere, A. (2007). Kentsel mekanların kullanımında kategori olarak Romanlar (Konak ilçe belediyesi-Ege mahallesi örneklemi). Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı.
• Yanıkdağ, T. (2021). Türkiye’de Romanlar ve alt kimlik grupları: etno-dilsel farklılıkların kimliğe yansımaları. Roman Dili ve Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2 (1), 57-76.
• Yıldız, H. (2007). Türkiye’de Çingeneler için kullanılan kelimeler ve bunların anlamları, Dil Araştırmaları Dergisi, Cilt:1, Sayı:1, Güz-2007, 61-82.
• Yıldız, H. (2012). Türkiye Türkçesi ağızlarında zetasizm/rotasizm meselesinin izleri. Gazi Türkiyat, 1 (10), 263-323.
• Yule, H.-Burnell, A.C., Hobson-Jobson (1886). A glossary of Anglo-Indian colloquial words and phrases and of kindred terms, etymological, historical, geographical, and discursive. London.