ERMENİSTAN’IN KOLEKTİF GÜVENLİK ANTLAŞMASI ÖRGÜTÜ’NÜ (KGAÖ) II. DAĞLIK KARABAĞ SAVAŞI’NA DAHİL ETMEYE YÖNELİK EYLEMLERİNİN ULUSLARARASI HUKUK AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 2, 685 - 729, 29.11.2023

Tuğçe İsayev

https://doi.org/10.33717/deuhfd.1375542

Öz

II. Dağlık Karabağ Savaşı esnasında Ermenistan KGAÖ’nün yanında yer alması için kolektif güvenlik mekanizmasını devreye sokmayı hedeflemiştir. Kolektif güvenlik mekanizmasının devreye girebilmesi için KGAÖ’ye üye devletlerden birine yönelik bir saldırı olması şarttır. Bu doğrultuda, Ermenistan II. Dağlık Karabağ Savaşı’nı Dağlık Karabağ’ın dışına ve kendi ülkesine doğru genişletmeye çalışmıştır. Ermenistan hedefine ulaşmak için II. Dağlık Karabağ Savaşı esnasında Dağlık Karabağ savaş alanının dışına, savaş alanından kilometrelerce uzakta olan Azerbaycan şehirlerine, sivil yerleşim yerlerine ve sivillere saldırmış, Azerbaycan’ın da aynı şekilde karşılık vermesini, Ermenistan şehirlerine, sivil yerleşim yerlerine ve sivillere saldırmasını beklemiştir. Çalışmada, Ermenistan’ın KGAÖ’yü II. Dağlık Karabağ Savaşı’na dahil etmeye yönelik eylemlerini uluslararası hukuk açısından değerlendirmek amaçlanmaktadır. Bu çalışma ile ulaşılan sonuç çerçevesinde Ermenistan’ın KGAÖ’yü II. Dağlık Karabağ Savaşı’na dahil etmeye yönelik eylemleri başarısız olmuştur. Ermenistan KGAÖ’yü II. Dağlık Karabağ Savaşı’na dahil etmeye yönelik eylemleri ile insancıl hukuk kurallarını ihlal etmiştir ve bu durum Ermenistan’ın uluslararası sorumluluğunun doğmasına sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler

KGAÖ, Dağlık Karabağ Uyuşmazlığı, II. Dağlık Karabağ Savaşı, İnsancıl hukuk, Uluslararası sorumluluk

Kaynakça

• Kitap ve Makaleler
• Abbasov, Ali/Xaçatryan, Harutiun: Karabakh Conflict: Variants of Settlement: Concepts and Reality, AREAT, Baku 2006.
• Abdullahzade, Cavid: Hukuki Yönleriyle Dağlık Karabağ Sorunu, Adalet Yayınevi, Ankara 2014.
• Abdullahzade, Cavid: “Dağlık Karabağ Sorunu’nda Ermenistan’ın Rolü ve Sorumluluğu”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 69, Sayı 4, 2020, s. 1541-1568.
• Acer, Yücel: “Ermenistan’ın Savaş Suçları Uluslararası Hukuk ve Ermenistan’ın Karabağ’a Dair Askeri Faaliyetleri”, Seta Analiz, Sayı 337, 2020, s. 1-15.
• Acer, Yücel: “Ermenistan’ın İkinci Karabağ Savaşı’ndaki Askeri Faaliyetleri ve Uluslararası İnsancıl Hukuk”, Ataman, Muhittin/Pirinççi, Ferhat (ed.), Çıkmazdan Çözüme Karabağ Sorunu, Seta, İstanbul 2021, s. 271-298.
• Aksar, Yusuf: Teoride ve Uygulamada Uluslararası Hukuk I, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2019.
• Aksar, Yusuf: Teoride ve Uygulamada Uluslararası Hukuk II, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2019.
• Aksar, Yusuf: Temel Metinler ve Davalarla Uluslararası Hukuk, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2021.
• Albayrak, Gökhan: “İnsancıl Hukukun Temel İlkeleri ve Bu İlkelerin Tarihsel Gelişim Safhaları”, Taşdemir, Fatma/Albayrak, Gökhan (ed.), Uluslararası İnsancıl Hukuk: Kavramlar, İlkeler ve Yeni Gelişmeler, Adalet Yayınevi, Ankara 2018, s. 15-36.
• Aliyev, Kamal Maikili: Nagorno-Karabakh Conflict in International Legal Documents and International Law, SAM, Baku 2013.
• Aslanlı, Araz: Qarabağ Problemi: Tarixi, Mahiyyəti, Həll Prosesi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının Araz Tədqiqatlar Mərkəzi, Baku 2009.
• Aslanlı, Araz: Yeni Küresel Mücadele ve Karabağ Sorunu, Eko Avrasya Yayınları, Ankara 2013.
• Aslanlı, Araz: “Birinci Karabağ Şavaşının Nedenleri ve Sonuçları”, Ataman, Muhittin/Pirinççi, Ferhat (ed.), Çıkmazdan Çözüme Karabağ Sorunu, Seta, İstanbul 2021, s. 118-140.
• Ataman, Muhittin/Pirinççi, Ferhat: “Karabağ Sorunu: Dondurulmuş Yapaylıktan Kaçınılmaz Çözüme”, Ataman, Muhittin/Pirinççi, Ferhat (ed.), Çıkmazdan Çözüme Karabağ Sorunu, Seta, İstanbul 2021, s. 17-37. Ateş, Davut: Uluslararası Örgütler Devletlerin Örgütlenme Mantığı, Dora Yayıncılık, Bursa 2021.
• Aznevi, Ferhat: Hukuksal Boyutuyla Türkiye ve Azerbaycan’ın Ortak “Ermeni Sorunu” Yukarı Karabağ ve 10 Kasım 2020 Ateşkes Antlaşması, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2021.
• Bal, Ali: Devletin Uluslararası Sorumluluğunun Doğması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2006.
• Başak, Cengiz: Uluslararası Örgütler, Seçkin Yayıncılık, İstanbul 2012.
• Başeren, Sertaç Hami: Uluslararası Hukukta Devletlerin Münferiden Kuvvet Kullanmalarının Sınırları, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2003.
• Bennet, A. LeRoy/Oliver, James K. (çev. Nasuh Uslu); Uluslararası Örgütler, BB101 Yayınları, Ankara 2015.
• Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondu BMT Sosial-İqtisadi Şurasının (ECOSOC) Əsas Məşvərətçi Statuslu üzvü: İkinci Qarabağ Müharibəsi Başlama Səbəbləri, Yaratdığı Fəsadlar və Törədilən Cinayətlərə Dair Hesabat (Sentyabr-Oktyabr 2020), http://iepf-ngo.org/uploads/files/IEPF-hesabat-sentyabr-oktyabr-2020.pdf, (Erişim Tarihi: 09.06.2023).
• Bozkurt, Enver: Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanımı, Asil Yayıncılık, Ankara 2007.
• Bozkurt, Enver/Poyraz, Yasin/Erdal, Selcen: Devletler Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara 2021.
• Brownlie, Ian: Principles of Public International Law, Oxford University Press, New York 2002.
• Byres, Michael (çev. Hasret Dikici Bilgin); Soykırımdan Son Kırıma Savaş Hukuku, Detay Yayıncılık, Ankara 2007.
• Caferov, Nazim/Aslanlı, Araz: “Karabağ Sorununda Ateşkes ve Rusya”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 53, 2016, s. 239-259.
• Caşın, Mesut Hakkı/Kısacık, Sina: Kafkasya’da Azerbaycan-Ermenistan Uyuşmazlığı: Çatışma-Barış Sarkacı, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2017.
• Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı: Yukarı Karabağ’da 44 Günde Gelen Zafer: Türkiye - Azerbaycan Kardeşliğinin Nişanesi, Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2021. Çağıran, Mehmet Emin: Uluslararası Örgütler, Turhan Kitabevi, Ankara 2019.
• Çakır, Mustafa/Bakhronov, Alisher: “Legal Status and Features of the CSTO as an International Regional Organization”, Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 12, Sayı 2, 2022, s. 723-745.
• Çalış, Şaban: “Uluslararası Örgütler: Kavramlar, Kurumlar, Kuramlar ve Tarihi Başlangıçlar”, Şaban Çalış, Şaban/Özlük, Erdem (ed.), Küresel İlişkiler Çağında Uluslararası Örgütler, Çizgi Kitabevi, Konya 2018, s. 13-46.
• Çelik, Edip F.: Milletlerarası Hukuk Birinci Kitap, Filiz Kitabevi, İstanbul 1987.
• Dedeyev, Bilal: “Dağlık Karabağ Sorunu’nun Tarihi Arka Planına Bakış”, Aras, Osman Nuri/Dedeyev, Bilal/Yılmaz, Reha/İbayev, Vefaddin (ed.), Karabağ Savaşı Siyasi Hukuki Ekonomik Analiz, Kafkasya Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Bakü 2008, s. 15-33.
• Denk, Erdem: Uluslararası Örgütler Hukuku Birleşmiş Milletler Sistemi, Siyasal Kitabevi, Ankara 2015.
• De Waal, Thomas (çev. Didem Sone); Karabağ Barış ve Savaş Süreçlerinde Ermenistan ve Azerbaycan, Hrant Dink Vakfı Yayınları, İstanbul 2014.
• Doğan, Fazlı: “Şanghay İşbirliği Örgütü”, Çalış, Şaban/Özlük, Erdem (ed.), Küresel İlişkiler Çağında Uluslararası Örgütler, Çizgi Kitabevi, Konya 2018, s. 471-502.
• Doğan, İlyas: Devletler Hukuku, Astana Yayınları, Ankara 2016.
• Dülger, Kenan: Devletin Uluslararası İnsancıl Hukukun İhlalinden Doğan Sorumluluğu, Beta Yayıncılık, İstanbul 2015.
• Erçakıca, Mustafa: “Kültürel Varlıklara İlişkin Uluslararası İnsancıl Hukuk Kuralları Kapsamında, Ermenistan ve Azerbaycan Arasındaki Çatışmalarda Zarar Gören Kültürel Varlıklardan Dolayı Sorumluluk”, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 12, Sayı 1, 2021, s. 66-84.
• Erçakıca, Mustafa: “Dağlık Karabağ Sorunu’nun ve ‘Ateşkes’ Antlaşması’nın Uluslararası Hukuk ve İnsancıl Hukuk Açılarından İncelenmesi”, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, Cilt 12, Sayı 47, 2021, s. 287-314.
• Erhan, Çağrı: “Kolektif Güvenlik Örgütleri: Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü, KGAÖ”, Özen, Çınar/Tonus, Özgür (ed.), Uluslararası Örgütler, Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir 2013, s. 60-91.
• Erkiner, Hakkı Hakan: “Devletin Haksız Fiilden Dolayı Uluslararası Sorumluluğunda Uluslararası Hukuk Komisyonu’nun Tespit Ettiği İsnat Kuralları”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Sayı 3-4, 2007, s. 145-180.
• Erkiner, Hakkı Hakan: Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu, XII Levha Yayıncılık, İstanbul 2010.
• Eroğlu, Hamza: Devletler Umumi Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara 1984.
• Geyik, Hatice: “Devletlerin İnsancıl Hukuk Kurallarının İhlali Nedeniyle Sorumluluğu”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 24, Sayı 2, 2016, s. 57-91.
• Gönlübol, Mehmet: Milletlerarası Siyasi Teşkilatlanma, Sevinç Matbaası, Ankara 1975.
• Gönlübol, Mehmet: Uluslararası Politika İlkeler – Kurumlar – Kavramlar, Sevinç Matbaası, Ankara 1979.
• Gözen, Ramazan: “NATO: İttihattan İhtilafa ‘Dönüşen İttifak”, Çalış, Şaban/Özlük, Erdem (ed.), Küresel İlişkiler Çağında Uluslararası Örgütler, Çizgi Kitabevi, Konya, 2018, s. 121-174.
• Güher, Aytaç: KGAÖ ve Özbekistan, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, T.C. Niğde Ömer Halis Demir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde 2018.
• Hasgüler, Mehmet/Uludağ, Mehmet B.: Uluslararası Örgütler, Alfa Yayıncılık, İstanbul 2010.
• Hazır, Ümit Nazmi: “Karabağ’ın İşgali ve Yansımaları”, Özarslan, Bahadır Bumin (ed.), Kanayan Yara Karabağ, Astana Yayınları, Ankara 2016, s. 121-140.
• Hurd, Ian: International Organizations Politics, Law, Practice, Cambridge University Press, Cambridge 2021.
• Huseynov, Vasıf: “Güney Kafkasya’da Savaş Sonrası Durum”, Ataman, Muhittin/Pirinççi, Ferhat (ed.), Çıkmazdan Çözüme Karabağ Sorunu, Seta, İstanbul 2021, s. 229-244.
• Hüseynov, Fuad: Uluslararası Hukuk Açısından Bağımsız Devletler Topluluğu’nun Statüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2003.
• Hüseynov, Fuad: “Bağımsız Devletler Topluluğu’nun Oluşumunun Hukuki Boyutları”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 52, Sayı 4, 2003, s. 387-401.
• Hüseynov, Lətif: Beynəlxalq Hüquq, Qanun Nəşriyyatı, Baku 2012.
• International Crisis Group: Tackling Azerbaijan’s IDP Burden, https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/caucasus/azerbaijan/tackling-azerbaijan-s-idp-burden, (Erişim Tarihi: 02.06.2022).
• Isayev, Tuğçe: “Uluslararası Hukukta Uyuşmazlıkların Barışçı Çözüm Yolları ve Dağlık Karabağ Uyuşmazlığı”, Kadir Has Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 8, Sayı 1, 2020, s. 39-70.
• İbayev, Vefaddin: “Dağlık Karabağ Şavaşının Siyasi ve Hukuki Boyutları”, Aras, Osman Nuri/Dedeyev, Bilal/Yılmaz, Reha/İbayev, Vefaddin (ed.), Karabağ Savaşı Siyasi Hukuki Ekonomik Analiz, Kafkasya Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Bakü 2008, s. 35-64.
• İsayev, Tuğçe: “Ermenistan’ın İkinci Dağlık Karabağ Savaşı’ndaki İnsancıl Hukuk Kuralları İhlallerinden Doğan Uluslararası Sorumluluğu”, Maltepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı 2, 2022, s. 71-95.
• İsmayılov, Meşdi: “Karabağ’ın Ermenistan İçin Anlamı”, Ataman, Muhittin/Pirinççi, Ferhat (ed.), Çıkmazdan Çözüme Karabağ Sorunu, Seta, İstanbul 2021, s. 57-74.
• İşyar, Ömer Göksel: “Karabağ’ın Tarihsel Arka Planı”, Ataman, Muhittin/Pirinççi, Ferhat (ed.), Çıkmazdan Çözüme Karabağ Sorunu, Seta, İstanbul 2021, s. 77-97.
• Karluk, Rıdvan: Küreselleşen Dünyada Uluslararası Kuruluşlar, Beta Yayıncılık, İstanbul 2007.
• Kay QC, Steven/Becker, Drea/Kren, Joshua: Armenia-Azerbaijan Nagorno Karabakh Conflict Targeting of Civilians in Azerbaijan September-November 2020 An Interim Report, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara 2021.
• Keskin, Funda: Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanma: Savaş, Karışma ve Birleşmiş Milletler, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Ankara 1998.
• Krüger, Heiko: The Nagorno-Karabakh Conflict a Legal Analysis, Springer-Verlag, Berlin Heidelberg 2010.
• Kuran, Selami/Okur Aydın, Derya/Sarıbeyoğlu, Meltem/Günel, Reşat Volkan: Uluslararası Hukuk Temel Metinler, Beta Yayıncılık, İstanbul 2014.
• Kydyralieva, Saltanat/Abdibaitova, Burulkan: “KGAÖ’nün Merkezi Asya’daki Etkinsizliği”, Bilge Strateji, Cilt 10, Sayı 18, 2018, s. 93-109.
• Malanczuk, Peter: Akehurst’s Modern Introduction to International Law, Routledge, London and New York 1997.
• Mammadli, Metin: “Azerbaycan’ın Değişen Paradigması”, Ataman, Muhittin/Pirinççi, Ferhat (ed.), Çıkmazdan Çözüme Karabağ Sorunu, Seta, İstanbul 2021, s. 183-203.
• Meray, Seha L.: Devletler Hukukuna Giriş İkinci Cilt, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1975.
• Meray, Seha Leyla: Devletler Hukukuna Giriş İkinci Cilt, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1975.
• Meray, Seha L.: Uluslararası Hukuk ve Uluslararası Örgütler, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1977.
• Mowchan, John A.: “The Militarization of the Collective Security Treaty Organization”, Center for Strategic Leadership Issue Paper No: 6-09, 2009, s. 1-6.
• Nikitina, Yulia: “The Collective Security Treaty Organization through the Looking Glass”, Problems of Post-Communism, Cilt 59, Sayı 3, 2012, s. 41-52.
• Oğan, Sinan: “Yüzyılın Dramı-Azerbaycan’da Göçmen (Kaçkın) Sorunu”, Avrasya Dosyası Azerbaycan Özel Sayı, Cilt 7, Sayı 1, 2001, s. 431-543.
• Örnek, Serdar: Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanımı 1991 ve 2003 Irak Harekatları, Seçkin Yayıncılık, İstanbul 2013.
• Özdaşlı, Esma: “İkinci Karabağ Savaşı’nda Ermenilerin Sivillere Yönelik Saldırılarının Uluslararası İnsancıl Hukuk Açısından Değerlendirilmesi”, Giresun Üniversitesi İktisadi ve İdari Birimler Dergisi, Cilt 7, Sayı 1, 2021, s. 51-83.
• Özkul, Osman/Vermez, Hüseyin: “Dağlık Karabağ Göçmenlerinin Sosyo-Ekonomik Sorunları”, Bilig, Sayı 51, 2009, s. 139-170.
• Özsoy, Bahar: “NATO’nun Genişlemesi ve Kazakistan Olayları Bağlamında KGAÖ’nün Geleceği”, RUSAD, Sayı 8, 2022, s. 101-125.
• Özturanlı, Beyza: Sınıraşan Hava Kirliliğinden Dolayı Devletin Sorumluluğu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, T.C. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2008.
• Pazarcı, Hüseyin: Uluslararası Hukuk Dersleri 2. Kitap, Turhan Kitabevi, Ankara 2014.
• Pazarcı, Hüseyin: Uluslararası Hukuk Dersleri 4. Kitap, Turhan Kitabevi, Ankara 2016.
• Pirinççi, Ferhat/Güler, Mehmet Çağatay: “Azerbaycan’ın Stratejik Sabrının Sonu ve Karabağ’da Yeni Denklem”, Ataman, Muhittin/Pirinççi, Ferhat (ed.), Çıkmazdan Çözüme Karabağ Sorunu, Seta, İstanbul 2021, s. 205-228.
• Reçber, Kamuran: Uluslararası Hukuk, Dora Yayıncılık, Bursa 2016.
• Rozanov, Anatoliy A./Douhan, Alena F.: Collective Security Treaty Organisation 2002-2012, Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces, Geneva-Minsk 2013.
• Saat, J. H.: “The Collective Security Treaty Organization”, Conflict Studies Research Center Central Asian Series No: 05/09, 2005, s. 1-21.
• Sargsyan, Gayane: “Armenia Questions CSTO Role”, https://iwpr.net/global-voices/armenia-questions-csto-role, (Erişim Tarihi: 27.06.2023).
• Sarıkaya, Yalçın/Aslanlı, Araz: “Karabağ Sorununda Diplomatik Müzakereler ve Minsk Süreci”, Ataman, Muhittin/Pirinççi, Ferhat (ed.), Çıkmazdan Çözüme Karabağ Sorunu, Seta, İstanbul 2021, s. 141-166.
• Seferov, Rehman/Akış, Ayhan: “Karabağ Savaşı ve Bağımsızlık Sonrası Yaşanan Sorunların Azerbaycan’daki Göçe Etkileri”, Bayram, Fatih/Yılmaz, Şakir (ed.), Avrasya Etüdleri, TC BAŞBAKANLIK Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Ankara 2006, s. 207-224.
• Seferov, Rehman/İbadov, Adalet: “Ermenistan’ın Karabağ’ı İşgal Süreci ve Sonrasında Azerbaycan’da Yaşanan Zorunlu Göçler ve Sorunları”, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, Sayı 18, 2007, s. 159-173.
• Shaw, Malcolm N.: International Law, Cambridge University Press, Cambridge 2021.
• Shaw, Malcolm/Hart, Naomi: Report on War Crimes in the Occupied Territories of the Republic of Azerbaijan and the Rebuplic of Armenia’s Responsibility, Red N Line, Baku 2020.
• Slomanson, William R.: Fundamental Perspectives on International Law, Wadsworth, Boston 2011.
• Strateji Araşdırmalar Mərkəzi (SAM): The Nagorno-Karabakh Conflict a Historical & Legal Appraisal, Baku 2013.
• Sur, Melda: Uluslararası Hukukun Esasları, Beta Yayıncılık, İstanbul 2020.
• Şefiyev, Ferid/Huseynov, Vasıf: “İkinci Karabağ Savaşına Giden Yol”, Ataman, Muhittin/Pirinççi, Ferhat (ed.), Çıkmazdan Çözüme Karabağ Sorunu, Seta, İstanbul 2021, s. 169-181.
• Taşdemir, Hakan: “Silahlı Çatışmalarda Sivil Kişilerin ve Sivil Nesnelerin Korunması”, Taşdemir, Fatma/Albayrak, Gökhan (ed.), Uluslararası İnsancıl Hukuk: Kavramlar, İlkeler ve Yeni Gelişmeler, Adalet Yayınevi, Ankara 2018, s. 37-60.
• TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu Ermenistan’ın Azerbaycan’a Saldırması ile Başlayan Gerilim ve Çatışma Sürecinde Yaşanan Hak İhlalleri ve Türkiye’deki Ermeni Vatandaşlarımızın Durumu Alt Komisyonu: Ermenistan’ın Azerbaycan’a Saldırması ile Başlayan Gerilim ve Çatışma Sürecinde Yaşanan Hak İhlalleri ve Türkiye’deki Ermeni Vatandaşlarımızın Durumuna İlişkin Rapor, TBMM Basımevi, Ankara 2021.
• T.C. Kamu Denetçiliği Kurumu (Ombudsmanlık): Azerbaycan - Ermenistan Savaşında Ermenistan Silahlı Kuvvetleri Tarafından Gerçekleştirilen İnsan Hakları İhlallerine İlişkin Rapor, Kamu Denetçiliği Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Topal, Ahmet Hamdi: Uluslararası Terörizm ve Terörist Eylemlere Karşı Kuvvet Kullanımı, Beta Yayıncılık, İstanbul 2005.
• Torun, Abdullah: “Bölgesel Hegemonyanın Bir Aracı Olarak KGAÖ”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi, Cilt 9, Sayı 19, 2015, s. 1-23.
• Tuncel, Turgut Kerem: “Güney Kafkasya’da 2-5 Nisan 2016’da Yaşanan 4 Gün Savaşı”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 53, 2016, s. 301-338.
• Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu: Ermenistan’ın Karabağ’daki Eylemleri: İnsan Hakları İhlalleri ve İhlallerin Takibi, TİHEK Yayınları, Ankara 2021.
• Tütüncü, Ayşe Nur: İnsancıl Hukuka Giriş, Beta Yayıncılık, İstanbul 2012.
• Uzun, Elif: Milletlerarası Hukuka Aykırı Eylemlerinden Dolayı Devletin Sorumluluğu, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2016.
• Veliyev, Cavid: “Jeleznovodsk Bildirisi’nden Moskova Bildirisi’ne Rusya’nın Dağlık Karabağ Politikası”, Ataman, Muhittin/Pirinççi, Ferhat (ed.), Çıkmazdan Çözüme Karabağ Sorunu, Seta, İstanbul 2021, s. 301-324.
• Vermez, Hüseyin: Dağlık Karabağ Göçmenlerinin Sosyo-Ekonomik Problemleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, TC Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2007.
• Yesevi, Çağla Gül: “Orta Asya’da İşbirliği ve Bütünleşme: KGAÖ Örneği”, Küresel Eğilimler Serisi, 2013, s. 1-12.
• Yeşilot, Okan: “Karabağ Savaşının Sessiz ve Mağdur Tanıkları”, Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 15, 2006, s. 85-92.
• Yılmaz, Reha: “Dağlık Karabağ Şavaşının İnsan Hakları Açısından Analizi”, Aras, Osman Nuri/Dedeyev, Bilal/Yılmaz, Reha/İbayev, Vefaddin (ed.), Karabağ Savaşı Siyasi Hukuki Ekonomik Analiz, Kafkasya Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Bakü 2008, s. 65-124.
• Yüksel, Cüneyt/Yüce, Hamza: “Uluslararası Hukuk Açısından Dağlık Karabağ Sorunu ve İkinci Dağlık Karabağ Savaşını Sona Erdiren Ateşkes Antlaşması”, İstanbul Hukuk Mecmuası, Cilt 80, Sayı 3, 2021, s. 1021-1065.
• Elektronik Kaynaklar
• http://www.cisstat.com/eng/cis.htm, (Erişim Tarihi: 10.01.2023).
• https://en.odkb-csto.org/25years/, (Erişim Tarihi: 04.01.2023).
• https://en.odkbcsto.org/documents/documents/dogovor_o_kollektivnoy_bezopasnosti/#loaded (Erişim Tarihi: 02.02.2023).
• https://en.odkb-csto.org/25years/, (Erişim Tarihi: 04.02.2023).
• https://www.icj-cij.org/en/case/4, (Erişim Tarihi: 11.02.2023).
• https://en.odkb-csto.org/, (Erişim Tarihi: 02.02.2023).
• https://en.odkb-csto.org/structure/, (Erişim Tarihi: 21.02.2023).
• https://en.odkb-csto.org/25years/, (Erişim Tarihi: 02.03.2023).
• https://en.odkb-csto.org/authorized_organs/parliamentary_assembly/, (Erişim Tarihi: 02.03.2023).
• https://en.odkb-csto.org/documents/documents/rezolyutsiya-o-sotrudnichestve-organizatsii-obedinennykh-natsiy-s-organizatsiey-dogovora-o-kollektiv/#loaded, (Erişim Tarihi: 28.04.2023).
• https://en.odkb-csto.org/international_org/, (Erişim Tarihi: 28.04.2023).
• https://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/Bishkek%20Protocol.pdf, (Erişim Tarihi: 03.04.2023).
• https://genprosecutor.gov.az/az/page/azerbaycan/i-ve-ii-qarabag-muharibesi/44-gun-suren-veten-muharibesi-ii-qarabag-muharibesi, (Erişim Tarihi: 09.06.2023).
• https://president.az/az/articles/view/45923/print, (Erişim Tarihi: 09.06.2023).
• https://www.nato.int/, (Erişim Tarihi: 14.06.2023).
• https://cis-legislation.com/document.fwx?rgn=29645, (Erişim Tarihi: 19.06.2023).
• https://en.odkb-csto.org/training/CSTO_collective_forces/, (Erişim Tarihi: 19.06.2023).
• https://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/9_6_2001.pdf, (Erişim Tarihi: 02.07.2023).
• https://ihldatabases.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/States.xsp?xp_viewStates=XPages_NORMStatesParties&xp_treatySelected=375, (Erişim Tarihi: 02.07.2023).
• https://en.odkb-csto.org/documents/documents/ustav_organizatsii_dogovora_o_kollektivnoy_bezopasnosti_/#loaded, (Erişim Tarihi: 01.08.2023).
• https://www.reuters.com/article/us-armenia-azerbaijan-csto-idCAKBN26T2F2, (Erişim Tarihi: 04.08.2023)
• https://ria.ru/20201008/karabakh-1578859528.html, (Erişim Tarihi: 04.08.2023).
• https://www.icj-cij.org/case/92, (04.08.2023).
• https://www.icj-cij.org/public/files/permanent-court-of-international-justice/serie_A/A_17/54_Usine_de_Chorzow_Fond_Arret.pdf, (Erişim Tarihi: 04.08.2023).
• https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/104/104-20010627-JUD-01-00-EN.pdf, (04.08.2023).
• https://www.icj-cij.org/public/files/permanent-court-of-international-justice/serie_AB/AB_74/01_Phosphates_du_Maroc_Arret.pdf, (Erişim Tarihi: 04.08.2023).