Are the Concept of Reason Described by the Quran and the Philosophers the Same Thing?

Yıl 2023, , 227 - 260, 27.12.2023

Nusret Taş

https://doi.org/10.21054/deuifd.1379557

Öz

In this study, the nature and function of the concept of reason mentioned in the Quran and the concept of reason discussed by philosophers are discussed. The aim is to evaluate the Quran, the main source of the Islamic religion, and the approaches of philosophers, who are representatives of philosophical thought, regarding the nature and function of the concept of reason, in terms of their similarities and differences. The main purpose of the Quran, which is essentially a verbal address, is to persuade the addressees to believe and fulfill the requirements of faith. Philosophers primarily focus on the answers to the questions "what is the mind, how is it formed, how does it develop, how does it work?" In addition, they also include practical reason and reasoning in the context of political and moral philosophy. The first concepts encountered in the history of philosophy in the context of the concept of mind are Heraclitus’ (MÖ 535-475) Logos and Anaxagoras’ (MÖ 500-428) Nous concepts. However, Plato (MÖ 427-347) was the first philosopher to base his theories of mind in the context of the theory of soul; It was Aristotle (MÖ 384-322) who systematized this by classifying it as pure form, celestial minds, active mind and human minds, and human minds as potential-actual mind and theoretical-practical mind.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Religion, Qur'an, Verse, Philosophy, Philosopher, Reason, Act of Reasoning.

Kur’ân ile Filozofların Tasvir Ettiği Akıl Kavramı Aynı Şey Midir?

Öz

Bu çalışmada Kur’ân’da bahsedilen akıl kavramı ile filozofların konu edindiği akıl kavramının mahiyeti ve işlevi ele alınmıştır. Amaç, İslam dininin temel kaynağı olan Kur’ân ile felsefi düşüncenin temsilcileri olan filozofların akıl kavramının mahiyeti ve işlevine dair yaklaşımlarını benzer ve farklılıkları bakımından değerlendirmektir. Özü itibarıyla sözlü bir hitap olan Kur’ân’ın temel amacı, muhatapları iman etmeye ve imanın gereğini yerine getirmeye ikna etmektir. Filozoflar ise öncelikle “akıl nedir, nasıl oluşur, nasıl gelişir, nasıl işler” sorularının cevaplarına yoğunlaşmaktadırlar. Bununla birlikte siyaset ve ahlak felsefesi bağlamında pratik akıl ve akletme fiillerine de yer vermektedirler. Felsefe tarihinde akıl kavramı bağlamında karşılaşılan ilk kavramlar, Herakleitos’un (MÖ 535-475) Logos ve Anaksagoras’ın (MÖ 500-428) Nous kavramlarıdır. Fakat akıl teorilerini ruh teorisi bağlamında temellendiren ilk filozof Platon (MÖ 427-347); bunu salt form, göksel akıllar, faal akıl ve insani akıllar; insani akılları da bilkuvve-bilfiil akıl ve teorik-pratik akıl olarak tasnif ederek sistemleştiren Aristoteles (MÖ 384-322) olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Din Felsefesi, Kur’an, Ayet, Felsefe, Filozof, Akıl, Akletme.

Kaynakça

• Afrûdîsî, İskender. “Fi’l-Akl Ala Ra’yi Aristûtalîs”. çev. Abdurrahman Bedevî. Şurûhun Alâ Aristu Mefkûdetün Fi’l-Yûnâniyyeti. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1971.
• Afrûdîsî, İskender. “Mebâdiü’l-Küll”. çev. Abdurrahman Bedevî. Aristu İnde’l-Arab. Kahire: Mektebetu’n-Nahdeti’l-Mısriyye, 1947.
• Altıntaş, Hayrani. “Dehriyye”. DİA. 9/107-109. İstanbul: TDV Yay., 1994.
• Anaksagoras. “Fragmanlar”. çev. İlyas Altuner. Beytulhikme 3/2 (2013), 129-132.
• Anaksagoras. “Fragments of Anaxagoras”. Wikisource. https://en.wikisource.org/wiki/Fragments_of_Anaxagoras, 1920.
• Aphrodisias, Alexander of. “The De Intellectu”. çev. Frederic M. Schroeder. Two Greek Aristotelian Commentators on the Intellect. 42-58. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1990.
• Aristoteles. Evren Üstüne. çev. Oğuz Özügül. İstanbul: Pencere Yayınları, 2003.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Aristoteles. Gökyüzü Üzerine. çev. Saffet Babür. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2013.
• Aristoteles. Hayvanların Hareketleri Üzerine. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1996.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Y. Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2015.
• Aristoteles. Oluş ve Bozuluş. çev. Y. Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2019.
• Aristoteles. Ruh Üzerine. çev. Zeki Özcan. Ankara: Birleşik Yayınevi, 2011.
• Aydın, İbrahim Hakkı. Fârâbî’de Bilgi Teorisi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2003.
• Aydın, İbrahim Hakkı. Fârâbî’de Metafizik Düşünce. İstanbul: Bil Yayıncılık, 2000.
• Aydın, Mehmet S. Din Felsefesi. Ankara: Selçuk Yayınları, 12. Basım, 1992.
• Bayık, Ferhat. “Aristoteles ve Descartes Bağlamında Akıl ve Zeka Kavramlarının Farkları”. Kaygı 18/1 (2019), 172-187.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Akıl”. DİA. 2/238-242. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Bolay, Süleyman Hayri. Aristo Metafiziği İle Gazzali Metafiziğinin Karşılaştırılması. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Bozkurt, Mustafa. Fahreddin Râzî’de Bilgi Teorisi. Ankara: Ankara Üni. SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2006.
• Büyüközkara, Ender. “Aristoteles ve Kindî’de Akletmeyi Sağlayan Bir Unsur Olarak Faal Akıl”. Beytulhikme 9/3 (2019), 673-692.
• Cassirer, Ernst. Kant’ın Yaşamı ve Öğretisi. çev. Doğan Özlem. İzmir: EÜEF Yayınları, 1998.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. Ankara: Say Yayınları, 4. Basım, 2014.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Tarihi. İstanbul: Say Yayınları, 4. Basım, 2012.
• Cevizci, Ahmet. İlkçağ Felsefesi Tarihi. Bursa: Asa kitabevi, 1998.
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Cürcânî, Seyit Şerif. Kitâbu’t-Ta’rifât. çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Çoraklı, Eyüp. “Platon’nun Ruh (Psikhe) Anlayışı”. Felsefe Arkivi 56 (2022), 13-28.
• Dankel, Arda. İlkçağda Doğa Felsefeleri. İstanbul: Doruk Yayıncılık, 2003.
• Davidson, Herbert A. Al-Fârâbî, Avicenna, Averroes on Intellect. New York: Oxford University Press, 1992.
• Durant, Will. Felsefe Kılavuzu. çev. Ender Gürol. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1973.
• el-Kindî. “Akıl Üzerine (Fi’l-Akl)”. çev. Mahmut Kaya. Felsefi Risâleler. 418-425. İstanbul: TYEK Başkanlığı, 2015.
• el-Kindî. “Allah’ın Birliği ve Âlemin Sonluluğu Üzerine”. çev. Mahmut Kaya. Felsefî Risâleler. 294-305. İstanbul: TYEK Başkanlığı, 2016.
• el-Kindî. “Aristoteles’in Kitaplarının Sayısı Üzerine”. çev. Mahmut Kaya. Felsefî Risâleler. 426-459. İstanbul: TYEK Başkanlığı, 2016.
• el-Kindî. “Fî Mâhiyeti’n-Nevm ve’r-Rü’yâ”. Resâilü’l-Kindî el-Felsefiyye. thk. M. Abdülhâdî Ebû Rîde. 291-313. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1950.
• el-Kindî. “Fi’l-Akl”. Resâilü’l-Kindî el-Felsefiyye. thk. M. Abdülhâdî Ebû Rîde. 353-358. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1950.
• el-Kindî. “Fi’n-Nefs”. Resâil el-Kindî el-felsefiyye. thk. Muhammed Abdülhadi Ebu Ride. 272-282. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1950.
• el-Kindî. “İlk Felsefe Üzerine”. çev. Mahmut Kaya. Felsefî Risâleler. 144-247. İstanbul: TYEK Başkanlığı, 2016.
• el-Kindî. “Tarifler Üzerine”. çev. Mahmut Kaya. Felsefî Risâleler. 248-271. İstanbul: TYEK Başkanlığı, 2016.
• el-Kindî. “Uyku ve Rüyanın Mahiyeti Üzerine”. çev. Mahmut Kaya. Felsefî Risâleler. 396-417. İstanbul: TYEK Başkanlığı, 2016.
• Erdoğan, İsmail. Muallim-i Sânî Uzlukoğlu Fârâbî. İstanbul: Kitap Dünyası Yay., 2020.
• Fârâbî. el-Medinetü’l-Fazıla. çev. Ahmet Arslan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Fârâbî. el-Medinetü’l-Fâzıla. çev. Nafiz Danışman. Ankara: MEB Yayınları, 2001.
• Fârâbî. Kitâbu Ârâi Ehli’l-Medîneti’l-Fâzıla. thk. Albert Nasrî Nâdir. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1995.
• Fârâbî. Maani-ül- Akl (Aklın Anlamları). çev. Hilmi Ziya Ülken - Kıvamettin Burslan. İstanbul: Kanaat Kitabevi, 1940.
• Fârâbî. Risâle Fi’l-Akl. thk. Maurice Bouyges. Beyrut: Matbaatu’l-Katolikiyyye, 1938.
• Folscheid, Dominique. Felsefe Akımları. çev. Muna Cedden. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2005.
• Gazzâlî. Tehâfüt el-felâsife (Filozofların Tutarsızlığı). çev. Bekir Karlığa. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Gershenson, Daniel E. “Logos”. Encyclopaedia Judaica. 13/174-175. Jerusalem: Keter Puplising House, 1945. https://ketab3.files.wordpress.com/2014/11/encyclopaedia-judaica-v-13-lif-mek.pdf
• Güzel, Cemal. “Platon’un Bilgi Görüşü”. Hacettepe Ün. Ed. Fak. Dergisi 20/2 (2003), 105-115.
• Hançerlioğlu, Orhan. Düşünce Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1987.
• Herakleitos. Testimonia, Fragmenta, Imitationes. çev. Erdal Yıldız - Güvenç Şar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• İbn Rüşd. Psikoloji Şerhi, Telhîsu Kitâbi’n-Nefs. çev. Atilla Arkan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• İbn Rüşd. Tutarsızlığın Tutarsızlığı (Tehâfüt et-Tehâfüt). çev. Kemal Işık - Mehmet Dağ. Samsun: OMÜ Basım Evi, 1986.
• İbn Sînâ. en-Necât Felsefenin Temel Konuları. çev. Kübra Şenel. İstanbul: Kabalacı Yayıncılık, 2013.
• İbn Sînâ. “Fî İsbâti’n-Nübüvvât”. Tis’u Resâil fî’l-Hikme ve’t-Tabiiyyât. 120-132. Kahire: Dâru’l-Arab, 1989.
• İbn Sînâ. Kitâbü’ş-Şifâ: Metafizik-II. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İhvânu’s-Safâ. Resâilu İhvâni’s-Safâ. Beyrut: Dâru’l-İslâmiyye, 1992.
• İhvânu’s-Safâ. Resâilu İhvâni’s-Safâ. Beyrut: Dâru’l-İslâmiyye, 1992.
• İhvânu’s-Safâ. Resâilu İhvâni’s-Safâ. Beyrut: Dâru’l-İslâmiyye, 1992.
• İsfehânî, Râgıb el-. Müfredât: Kur’an Kavramları Sözlüğü. çev. A. Güneş, M. Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2012.
• Janet, Paul - Seailles, Cabriel. Metafizik ve İlahiyat. çev. M. Hamdi Yazır Elmalılı. İstanbul: Eser Neşriyat, 1978.
• Karabey, Bilal. “İbn Sînâ Felsefesinde Faal Akıl”. Afyon Kocatepe Üni. İlahiyat Fak. Dergisi 3/1 (2020), 39-52.
• Karakuş, Mehmet. “Fârâbî Düşüncesinde Tanrı’nın Varlığı ve Nitelikleri”. Kilis 7 Aralık Üni. İF Dergisi 1/3 (2017), 109-134.
• Kaya, Mahmut. İslam Kaynakları Işığında Aristoteles ve Felsefesi. İstanbul: Ekin Yayınları, 1983.
• Kaya, Mahmut. “Kindî ve Felsefesi”. Kindi: Felsefi Risâleler. 21-119. İstanbul: TYEK Başkanlığı, 2015.
• Kaya, Mahmut. “Madde”. DİA. 27/302-304. Ankara, 2003.
• Kaya, Mahmut. “Sudûr”. DİA. 37/467-468. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Kerferd, G.B. “Logos”. The Encyclopedia of Philosophy. 5/83-84. London, 1967.
• Komisyon. Kur’ân Yolu. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, ts. https://kuran.diyanet.gov.tr/Tefsir/
• Kranz, Walther. Antik Felsefe: Metinler ve Açıklamalar. çev. Suad Y. Baydur. İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1994.
• Kumbasar, İsmail Hakkı. Herakleitos’un Logos Anlayışı. İstanbul: İst. Üni. SBE, Yayınlanmamış Y. Lisans Tezi, 2015.
• Kuvvetli, Hüseyin el-. “Hâris ve Hâris Mezhebinde Aklın Yeri”. çev. Veysel Akdoğan. el-Akl ve Fehmü’l-Kur’ân. 122-146. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. Basım, 2006.
• Kuyanay, Mehmet. Kur’an’da Düşünmeyi İfade eden Kavramlar. Şanlıurfa: Harran Üni. SBE, Yayınlanmamış Y. Lis. Tezi, 2014.
• Künyel, Mübahat Türker. Aristo ve Farabi’nin Varlık Öğretilerinin Karşılaştırması. Ankara: AÜDTCF Yayınları, 1959. Meber, Alfred. Felsefe Tarihi. çev. H. Vehbi Eralp. İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1991.
• Mengüşoğlu, Takiyettin. Felsefeye Giriş. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1992.
• Özdemir Akgündüz, Gülay. “Platon’un Timaios Diyalogunda Akıl-Zorunluluk İlişkisi”. Beytulhikme 9/3 (2019), 625-650.
• Patzia, Michael. “Anaxsagoras”. Internet Encyclopedia of Philosophy, ts.
• Peters, Francis E. Antik Yunan Terimleri Sözlüğü. çev. Hakkı Hünler. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2004.
• Platon. Devlet. çev. Selahattin Eyüboğlu - M. Ali Cimcoz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
• Platon. Menon. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Platon. Phaidon. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Platon. Philebos. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2013.
• Platon. Theaitetos. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2014.
• Platon. Timaios. çev. Erol Güney - Lütfi Ay. İstanbul: MEB Yayınları, 1989.
• Plotinos. Dokuzluklar-V (Enneades). çev. Zeki Özcan. Ankara: Birleşik Yayınevi, 2011.
• Plotinos. Tâsûât-ı Eflûtîn. çev. Ferîd Ceber. Beyrut: Mektebet-i Lübnan Naşirun, 1997.
• Ross, W. David. Aristoteles. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Kabalacı Yayıncılık, 2011.
• Salîbâ, Cemîl. el-Mu’cemü’l-Felsefî. Beyrut: Şirketü’l-Âlemiyye Li’l-Kitâb, 1984.
• Sarıtaş, Kamil. “Kindî’nin Akıl teorisinin Kaynağı Sorunu Üzerine”. Dini Araştırmalar 15/40 (2012), 90-111.
• Selçuk, Ahmet. Metafizik Adlı Eseri Çerçevesinde Aristoteles’in Tanrı Anlayışı. Bursa: Uludağ Üni. SBE, Yayınlanmamış Y. Lisans Tezi, 2010.
• Sözen, Kemal. “Fârâbî’de Akıl ve Aklın Önemi”. Süleyman Demirel İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1998), 65-80.
• Sunar, Cavit. Varlık Hakkında Ana Düşünceler. Ankara: AÜİF Yayınları, 1977.
• Tan, Necmettin. “İslam Düşüncesinde Akıl-Kalp İkilemi Üzerine”. İslam ve Yorum. ed. Fikret Karaman. Malatya: Malatya İlahiyat Vakfı Yayınları, 2017.
• Taş, Nusret. İhvân-ı Safâ Felsefesinde Akıl-Vahiy İlişkisi. İstanbul: KDY Akademi, 2021.
• Taş, Nusret. “İhvân-ı Safâ Felsefesinde Faal Akıl Teorisi”. Beytulhikme 13/1 (2023), 67-86.
• Taş, Nusret. “Sudûr Nazariyesini Savunan İlk Dönem İslam Filozoflarının Kötülük Problemi Bağlamında Başvurdukları Temel Kavramlar”. Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi 5/2 (2021), 327-350.
• Taylan, Necip. İslâm Düşüncesinde Din Felsefeleri. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 3. Basım, 1997.
• Terzioğlu, Arslan. “İbn Sînâ”. DİA. 20/331-336. İstanbul: TDV Yay., 1999.
• Thilly, Frank. Felsefe Tarihi. çev. İbrahim Şener. İstanbul: Sistem Yayınları, 1995.
• Topdemir, Hüseyin Gazi. İbn Sînâ, (Eserlerinden Seçmeler). İstanbul: Say Yayınları, 2009.
• Topdemir, Hüseyin Gazi - Unat, Yavuz. Bilim Tarihi ve Felsefesi. Ankara: Pegem Akademik Yayıncılık, 2019.
• Tunalı, İsmail. Felsefeye Giriş. İzmir: Altın Kitaplar Yayınları, 2009.
• Tunç, Aynur İlhan. “Plotinos ve Farabi’de Sudur Teorisi ve Değerlendirilmesi”. Yüzüncü Yıl Üni. SBE Dergisi 13 (2007), 143-170.
• Ülken, Hilmi Ziya. Felsefeye Giriş-1. İstanbul: AÜİF Yayınları, 1963.
• Yılmaz, Sadi. Molla Sadra Felsefesinde İdrak Problemi. Kayseri: Erciyes Üni. SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2021.