İbn Mâce’nin Mukaddimesinin Mukaddime Kavramı ve Hadis Usûlü Açısından Tahlili

Yıl 2023, Sayı: 58, 97 - 135, 27.12.2023

Bilge Kılıç

https://doi.org/10.21054/deuifd.1369719

Öz

Bu makalede, İbn Mâce’nin (ö. 273/887) es-Sünen ismi ile meşhur olan eserinin girişinde yer alan ve herhangi bir kitap/bölüm başlığı taşımayan bâblar ve ihtiva ettikleri rivayetler Hadis usûlü açısından ele alınmıştır. Söz konusu bâbların mukaddime sayılıp sayılmayacağı, mukaddime isminin kim ya da kimler tarafından ve neden verildiği araştırılmış bu konuda farklı birçok baskı incelenmiştir. Mukaddime isminin müellif tarafından verilmediği anlaşılan bu bölüme sonraları mukaddime adı verilip bu şekilde yaygınlaşmış olması dikkate alınarak bir Hadis usûlü kavramı olarak mukaddime özelliğini ne ölçüde taşıyıp taşımadığı konu edilmiştir. Her bir müstakil bâb başlığı ve ihtiva ettiği rivayetler bu çerçevede incelenerek bunlardan hareketle hangi Hadis usûlü kavramlarının elde edilebileceği gösterilmeye çalışılmıştır. Ayrıca Hadis usûlü ile ilgili sonuçlar çıkarılmıştır. Genel olarak farklı pek çok çalışmaya konu edilmiş olan es-Sünen bu açıdan ele alınmamıştır. Makale bu anlamda bir ilk olma özelliği taşımakta ve İbn Mace’nin es-Sünen’ine Hadis usûlü açısından bakmanın önemini mukaddime özelinde örneklemektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İbn Mâce, es-Sünen, Mukaddime, Hadis Usûlü.

An Analyzing of Ibn Mājah’s Muqaddima with Respect to the Muqaddima Concept and Ḥadīth Methodology

Öz

Kaynakça

• A. al-Azmeh. “Muqaddima”. Encyclopedia of Arabic Literature. nşr. J. S. Meisami, P. Starkey. London: 1998.
• Ahmed b. Hanbel. Müsnedü’l-imam Ahmed b. Hanbel. Beyrût: Müessesetü’r-risâle.
• Ahmednagarî, Abdünnebî b. Abdürresûl. Düstûrü’l-ulemâ. Beyrût: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 1421/2000.
• Ali Kâşifü’l-gıtâ’. Nakdü’l-arâi’l-mantık ve hallu müşkilât. Beyrût: Müessesetü’n-numân, t.y.
• Askalânî, İbn Hacer. Fethu’l-bârî. Kâhire: Mektebetü’s-selefiyye.
• Askalânî, İbn Hacer. Şerhu Nuhbeti’l-fiker. thk. Nûreddin Itr. Pakistan: Mektebetü’l-büşrâ, 1432/2011.
• Askalânî, İbn Hacer. Tehzîbü’t-Tehzîb. Kâhire: Dâru’l-kitâbu’l-islâmî, 1414/1993.
• Bağcı, H. Musa. “İbn Mace’nin es-Sunen Adlı Eserinin Mukaddime’sinin Tahlili”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 2/3 (2010), 16-44.
• Bağcı, H. Musa. Hadis Tarihi ve Usûlü. Ankara: Bilay Yay., 2018.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. Usûlü’d-dîn. İstanbul: Matbaatu’d-devle, 1346/1928.
• Bağdâdî, el-Hatîb. el-Câmîʿ li-ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ. thk. Mahmûd et-Tahhân. Riyâd: Mektebetü’l-maârif, 1403/1983.
• Bağdâdî, el-Hatîb. el-Kifâye fi ilmi’r-rivâye. Haydarabad: Dâiretü’l-maârifi’l-osmânîyye.
• Bağdâdî, el-Hatîb. İktizâu’l-ilm el-‘amel. thk. M. Nâsırüddin el-Elbânî. Beyrût: el-Mektebetü’l-islâmî, 1404.
• Bağdâdî, el-Hatîb. Şerefü ashâbi’l-hadîs. nşr. Mehmed Saîd Hatîboğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi Yay., 1972.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. el-İ’tikâd ve’l-hidâye ilâ sebîli’r-reşâd. thk. Ebû Abdullâh Ahmed b. İbrâhîm. Riyâd: Dâru’l-fazîle, 1999/1420.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Delâʾilü’n-nübüvve. thk. Abdülmu‘tî Kal‘acî. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1408/1988.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Ma‘rifetü’s-sünen ve’l-âsâr. thk. ‘Abdulmu‘tî Emîn Kal‘acî. Kâhire: Dâru’l-vâî, 1412.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye Istılâhiye ve Istılâhatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yay.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. M. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrût: Dâru tavki’n-necât, 1422.
• Bulut, Ali. Erken Dönem Tefsir Mukaddimelerinin Tefsir Usûlü Açısından Değerlendirilmesi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Câhiz, Ebû Osmân. Resâilü’l-Câhiz. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: Mektebetü’l-hâncî, 1384.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh, thk. A. Abdülgafûr Attâr. Beyrût: Dâru’l-ilm li’l-melâyin, 1990.
• Cürcânî, Muhammed b. Alî. et-Ta’rifat. thk. İbrahim el-Ebyârî. b.y.: Dâru’r-reyyân.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbu’l-İrşâd ilâ kavâtıʿi’l-edilleti fî usûli’l-iʿtikâd. Kâhire: Mektebetüs’s-sekâfiye, 2009/1430.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn. Beyrût: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî.
• Çubukçu, İsa. İslam Mezhepleri Tarihi Açısından İbn Mâce’nin Mukaddime’si. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. el-Müsned. Kâhire: Dâru’t-te’sîl, 1436/2015.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. Sünenü’d-Dârimî, thk. Fevvâz Ahmed Zemerlî, Hâlid es-Sebi’ el-Alemî. Beyrût: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1987.
• Dozy, Reinhart. Tekmiletü’l-meâcimi’l-arabîyye. trc. Muhammed Selîm en-Nuaymî. Bağdâd: Dâru’ş-şuûni’s-sekâfiyyeti’l-ʿâmme, 1997.
• Durmuş, İsmail. “Mukaddime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/115-117. İstanbul: TDV Yay., 2006.
• Ebû Gudde, Abdülfettâh. Mevzû‘ Hadisler. çev. Enbiya Yıldırım. İstanbul: İnsan Yay., 2015.
• Ebû’l-Kâsım Taberânî. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. Kâhire, Mektebetü İbn Teymiyye.
• Enes, Mâlik b. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-arabî, 1406/1985.
• Erhîle, Abbas. “Mukaddimetü’l-kitâb fî’l-lugat ve’l-ıstılâh”. Mecelletu cûzur 11/6 (2002), 314-330.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2019.
• Ezherî, Ebû Mansûr. ez-Zâhir fî garîbi elfâzi’ş-Şâfiî. Kuveyt: Vizâratu’l-evkâf, 1399/1979.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali. el-Misbâhu’l-münîr. thk. Abdülazîm eş-Şinnâvî. Kâhire: Dâru’l-maârif. Ğavrî, Abdülmâcid. el-Hadîsü’l-mevzû‘ esbâbu ihtilâkihî ve hutûratü intişârihî. Dirâsâtü’l-hâdîs, 2017.
• Hârizmî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf. Mefâtîhu’l-ʿulûm. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Hattâbî, Ebû Süleymân. Garîbü’l-hadîs. thk. Abdülkerîm İbrâhim el-Azbâvî. Dımaşk: Dâru’l-fikr, 1402/1982.
• Hattâbî, Ebû Süleymân. Garîbü’l-hadîs. thk. Abdülkerîm İbrâhim el-Azbâvî. Dımaşk: Dâru’l-fikr, 1402/1982.
• Hattâbî, Ebû Süleymân. Meʿâlimü’s-sünen. nşr. M. Râğıb et-Tabbâh. Haleb: el-Matbaatü’l-ilmiyye, 1351/1932. Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn. et-Takyîd ve’l-îzâh. Beyrût: Dâru’l-hadîs, 1405/1984.
• İbn Abdilber. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm. thk. Ebû’l-Eşbâl ez-Züheyrî. Suudi Arabistan: Dâru İbnü’l-cevzî, 1414/1994.
• İbn Abdilber. el-İstîâb fî ma’rifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. Beyrût: Dâru’l-cîl, 1992.
• İbn Abdilber. et-Temhîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-‘Allevî, M. Abdulkebir el-Bekrî. Mağrib: Vizâratü’l-evkâf, 1387/1967.
• İbn Abdülber. el-İstizkâr. thk. Abdulmu’tî Emin Kal’aci. Beyrût: Dâru Kuteybe, 1414.
• İbn Fâris. Muʿcemü mekâyîsi’l-luga. thk. Abdüsselâm M. Hârûn. Dâru’l-fikr, 1399/1979.
• İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-A‘yân. thk. İhsan Abbas. Beyrût: Dâru Sâdır, 2009.
• İbn Hibbân. es-Sikât. Dâiratü’l-meârifi’l-osmâniyye, 1393/1973.
• İbn Hibbân. Kitâbu’l-mecrûhîn mine’l-muhaddisîn. thk. M. ’Abdülmecid es-Silefî. Riyâd: Dâru’s-sâmi’î, 1420/2000.
• İbn Hibbân. Sahihu İbn Hibbân. thk. Mehmed Ali Sönmez, Halis Aydemir. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• İbn İshâk, Muhammed. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Ahmed Ferid el-Mezidî. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrût: Dâru’l-maârif, 1412/1991.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. İhtisâru ʿUlûmi’l-hadîs, thk. Mâhir Yasîn el-Fahl. Riyâd: Dâru’l-meymân, 1434/2013.
• İbn Mâkûlâ. el-İkmâl. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-islâmiyye, 1383/ 1963.
• İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab. Beyrût: Dâru Sadır.
• İbn Sîde, el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-aʿzam. Beyrût: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 2000/1421.
• İbnu’s-Salâh. Ulûmu’l-hadîs. thk. Nureddin Itr. Beyrût: Dâru’l-fikr.
• İbnü’l-Hanbelî, Kafvü’l-eser fî safvi ʿulûmi’l-eser. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-matbûâti’l-islâmiyye, 1408.
• İsfahânî, Hamza. Sevâʾirü’l-emsâl ʿalâ efʿal. thk. Fehmî Saîd. Beyrût: ʿÂlemü’l-kütüb, 1409/1988.
• İşbîlî, Ebû Bekr Muhammed b. Hayr b. Ömer. Fehresetu İbn Hayr el-İşbîlî. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Tûnus: Dâru’l-garbi’l-islâmî, 2009.
• İyâz, Kâdî. el-İlmâ’ ilâ ma’rifeti usûli’r-rivâye ve takyidi’s-semâ’. Kâhire: Dâru’t-türâs, 1389/1970.
• İyâz, Kâdî. İkmâlü’l-Muʻlim bi-fevâidi Müslim. thk. Yahyâ İsmâʻîl. Mansûre: Dâru’l-Vefâ, 1419/199.
• Kâbisî, Ebû’l-Hasen. Muhtasaru Muvattaʾi Mâlik b. Enes. thk. Ali İbrâhim Mustafa. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1971.
• Karagöz, İsmail. Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., 2010.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn. Beyrût: Dâru İhyai’t-türâsi’l-arabî.
• Kazvînî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd b. Mâce. es-Sünen. thk. Merkezu’l-buhûs. Darû’t-tâsîl, 1435/2014.
• Kazvînî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd b. Mâce. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnavût, vd. Beyrût: Müessesetü’r-risâle.
• Kazvînî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd b. Mâce. Sünenu İbn Mâce. thk. Sıdkî Cemîl el-Attâr, Dâru’l-fikr, 1424/2003.
• Kazvînî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd b. Mâce. Sünenu İbn Mâce. thk. M. Fuâd Abdülbâkî. Kâhire Dâru İhyâ’il-Kütübi’l-Arabiye, 1373/1953.
• Kazvînî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd b. Mâce. Sünenu İbn Mâce. Riyâd, Dâru’s-selâm, 1999.
• Kazvînî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd b. Mâce. Sünenu İbn Mâce. thk. Râid b. Sabrî b. Ebî Alfe. Riyâd: Dâru’l-Hadâra, 1436/2010.
• Kazvînî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd b. Mâce. Sünenu İbn Mâce. Riyâd: Beytu’l-efkâr.
• Kazvînî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd b. Mâce. Sünenu İbn Mâce. Riyâd: Mektebetu’l-maârif.
• Kazvînî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd b. Mâce. Sünenu İbn Mâce. thk. Halîl Memûn Şeyhâ. Beyrût: Dâru’l-marife.
• Kazvînî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd b. Mâce. Sünenu İbn Mâce. thk. Ammâr Tayyâr, vd. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1430/2009.
• Kefevî, Ebû’l-Bekâ. el-Külliyyât. thk. Adnân Dervîş, Muhammed el-Mısrî. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1419/1997.
• Kettânî, Ebû Abdillah. er-Risâletü’l-müstetrafe. Beyrût: Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 1414/1993.
• Kurtubî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Ömer b. İbrahim. el-Müfhim limâ eşkele min telhîsi kitâbı Müslim. thk. Muhyiddin Dîb Müstü, vd. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1417/1996.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. A‘lâmü’n-nübüvve. Beyrût, 1406/1986.
• Mâzerî, Ebû Abdillâh. el-Muʿlim bi-fevâʾidi Müslim. thk. Muhammed eş-Şâzelî Neyfer. Tûnus: Beytü’l-hikme, 1991.
• Mesudî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn. et-Tenbîh ve’l-İşrâf. thk. Abdullah İsmâil es-Sâvî. Kâhire: Dâru’s-sâvî.
• Muhammed el-Murtazâ ez-Zebîdî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-kâmûs. Beyrût: et-Türâsu’l-Arabî, 1421/2000.
• Mutarrizî, Ebû’l-Feth el-Mutarrizî. el-Mugrib fî tertîbi’l-Muʿrib. thk. Mahmûd Fâhûrî, Abdülhamîd Muhtâr. Haleb: Mektebetu Üsâme b. Zeyd, 1399/1979.
• Münâvî, Abdürraûf b. et-Tevkif ʿalâ mühimmâti’t-teʿârîf. Kâhire: ʿÂlemu’l-kütüb, 1410/1990.
• Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. M. Fuâd Abdülbâkî. Beyrût: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-arabîyye, 1412/1991.
• Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. Türkiye: Dâru’t-tıbâʿati’l-ʿâmire.
• Mütercim Âsım Efendi. Kâmûsu’l-Muhit Tercümesi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay., 2013.
• Nâcî, Muallim. Lugat-ı Nâcî. İstanbul: Asır matbaası, 1322.
• Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. Rıza Teceddüd. b.y.: ts.
• Nevevî, Muhyiddin b. Şeref. et-Takrîb ve’t-teysîr. thk. Muhammed Osmân el-Huşt. Beyrût: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1405/1985.
• Nevevî, Muhyiddin b. Şeref. Sahîhu Müslim bi-şerhi’n-Nevevî. Mısır: el-Matba‘atü’l-mısriyye, 1347/1929.
• Nu‘mânî, M. Abdürreşîd. el-İmâm İbn Mâce ve kitâbühû es-Sünen. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1419.
• Ömer, Ahmed Muhtar. Mu’cemü’s-savâbi’l-lügavî. Kâhire: ʿÂlemu’l-kütüb, 2008.
• Özafşar, Mehmet Emin. Hadis ve Kültür Yazıları. Ankara: Otto Yay., 2015.
• Polat, Selahattin. Mürsel Hadisler ve Delil Olma Yönünden Değeri. Ankara, TDV Yay., 2009.
• Rahîmî, Muhammed Ali Mihrâb Ali. Muhâdarât fi’l-mantık. Irâk: el-Furkân, 1429.
• Râmhürmüzî, el-Hasen b. Abdirrahmân. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâ’î. thk. M. Accâc el-Hatîb. Beyrût: Dâru’l-fikr, 1404/1984.
• Râzî, İbn Ebî Hâtim. el-Cerh ve’t-taʿdîl. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1953.
• Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr. Muhtârü’s-Sıhâh. Mektebetu Lübnân, 1986.
• Sâmî, Şemseddin. Kâmûs-ı Türkî. nşr. Ahmed Cevdet. İstanbul: Dersaâdet İkdâm Matbaası, 1317.
• San‘ânî, Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. thk. Habiburrahman el-A‘zamî. Beyrût: el-Meclisü’l-ilmî.
• Sicistânî, Ebû Dâvûd. Sünenü Ebû Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnavût, Muhammed Kâmil Karabelli. Dâru’r-risâleti’l-‘alemiyye, 1430/2009.
• Süyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn. Mu‘cem makâlîd ulûm fî hudûd ve rusûm. thk. Muhammed İbrâhim İbâde. Kâhire: Mektebetü’l-ʿâdâb, 2004.
• Süyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn. Tedrîbü’r-râvî. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Riyâd: Mektebetü’l-kevser, 1415.
• Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris b. Abbâs. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Bâbi, 1938.
• Şimşek, Yasin. İbn Mâce’nin Mukaddime’sindeki Hadisler Işığında Kelâmî Meseleler. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. Beyrût: Mektebetu’l-lübnân, 1996.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmi‘ü’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. Beyrût: Dâru’l-garbi’l-islâmî, 1996.
• Zehebî, Ebû Abdillah. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavût vd. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1403/1983.
• Zehebî, Ebû Abdillah. Tezkiretü’l-huffâz. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1377/1958.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım. el-Fâʾik fî garîbi’l-hadîs. thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhîm, Ali Muhammed el-Bicâvî. Kâhire: Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1971.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım. Esâsü’l-Belâga‛. thk. M. Bâsil Uyûnu’s-sûd, Beyrût: Dâru’l-mektebi’l-ilmiyye, 1419/1998.