Sekr-Sahv Ekseninde Sûfî İhtilafları: 3/9-4/10. Yüzyıllar

Yıl 2024, Sayı: 59, 89 - 122, 28.06.2024

Mehmet Uyar

https://doi.org/10.21054/deuifd.1449631

Öz

Bilindiği gibi tasavvuf düşüncesinin oluşumunda farklı âmillerin tesiri söz konusudur. Dinî, siyasî, sosyal âmiller gibi sûfîlerin söz, davranış ve çabaları da bu sürecin temel dinamiklerinden biridir. Dolayısıyla sûfîlerin tasavvuf düşüncesine etki biçimleri çeşitli başlıklar altında incelenebilir. Bazen bir risâle yazarak, bazen bir kavram kullanarak veya kimi mürîd kitlelerine önderlik ederek vs. pek çok sûfî yoğun bir fikir inşasının içinde yer almıştır. Elbette bu süreç sûfîler arasında ciddi bir iletişim ağının oluşmasına sebep olmuştur. İşte bu iletişim ağına baktığımızda sûfîlerin ihtilafa düştükleri sahnelere denk geliriz. İhtilaf sebepleri hayli fazla olmakla birlikte bu çalışmada sekr-sahv merkezli yaklaşımlar ekseninde cereyan eden ihtilaflar ele alınmıştır. Eldeki rivâyetler, sekr/sahv konusunda sûfîlerin temelde üç gerekçe ile ihtilafa düştüklerini göstermektedir: Sekr hâlinin şeriata muhalif sonuçları, sekr/sahvın usul olarak kabul görmeyişi ve sûfîler arası makām farkından kaynaklı ihtilaflar. Verdiğimiz örnekler çerçevesinde ulaştığımız tespitler kesinlik arz etmemekle birlikte, tasavvuf düşüncesinin oluşumumda sûfîler arası ihtilaflara dikkat çekebilmeyi amaçlıyoruz.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Sûfî, İhtilaf, Sekr, Sahv.

Kaynakça

• Abdürrezzâk el-Kâşânî. Istılahâtu’s-sûfiyye. thk. Abdü’l-Âl Şâhîn. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1992.
• Akdağ, Eyyup. “Hallâc’ın Mahkeme Süreci ve Katline Fetvâ Verenler”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20/2 (2020), 1167-1194.
• Arûsî, Mustafa. Netâicu’l-efkâri’l-kudsiyye (Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Kuşeyrî şerhinin hâşiyesi). thk. Abduvâris Muhammed Ali. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Başer, Hacı Bayram. “Serrâc’ın Tasavvufa Yaklaşımı: Bir İslam İlmi Olarak Tasavvuf ya da Fıkh-ı Bâtın”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/22 (2010), 101-119.
• Câmî, Abdurrahman. Nefahâtü’l-üns. haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 2005.
• Ceyhan, Semih. “Tasavvufun Doğuş Devrini Anlamada Anahtar Kavram Olarak Zühd’ün Hakikati ve Dereceleri: Gazzali Yaklaşımı”. 900. Vefat Yılında İmam Gazzali : Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. 457-471. İstanbul: MÜİF Yayınları, 2012.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyîd eş-Şerîf. Mu’cemü’t-ta’rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fazîle, ts.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. “Hallâc’ın ‘Ene’l-Hakk’ Sözü Bağlamında Mevlânâ’nın Şatahât Yorumu”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 6/15 (2005), 191-223.
• Demirli, Ekrem. “Tasavvuf Araştırmalarında Dönemlendirme Sorunu: Din Bilimleri ile Metafizik Arasında Tasavvurun İlim Olma Mücadelesi”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergis 2/4 (2016), 1-29.
• Deylemî, Ebu’l-Hasan Ali b. Sîretü’ş-şeyhi’l-kebîr Ebî Abdillah Muhammed b. Hafîf. çev. İbrahim ed-Desûkî. Kahire: es-Sekâfetü’l-İslâmiyye, 1977.
• Emiroğlu, İbrahim. “Sûfestâiyye”. 37/468-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Erginli, Zafer. “Tasavvuf İlminde Klasik Yaklaşımlar”. İslâmî İlimlerde Klasik ve Modern Yaklaşımlar. 379-434. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Feridüddîn Attâr. Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007.
• Hakîm, Suâd. el-Mu’cemu’s-sûfiyye. Beyrut: Dendele, 1981.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Herevî, Abdullah Ensârî. Tabakātu’s-sûfiyye. thk. Muhammed Sürûr Mevlâî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Hücvîrî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfu’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2010.
• İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’ü ebnâ’i’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1972.
• İbn Hamîs, Hüseyin b. Nasr. Menâkıbu’l-ebrâr ve mehâsinü’l-ahyâr. thk. Muhammed Edîb. 2 Cilt. Dâru’l-Bârûdî: Devletü’l-İmârâti’l-Arabiyye, 2006.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin. 21 Cilt. Dâru Hicr, 1997.
• İbn Manzur, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Kum: Neşru Edebi’l-Havze, 1984.
• İbn Mülakkın. Tabakātu’l-evliyâ. thk. Nûreddin Şerîbe. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1994.
• İmam-ı Gazalî. Mişkâtu’l-Envâr. çev. Şadi Eren. Ankara: DİB Yayınları, 2019.
• İsfahânî, Ebû Nuaym. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakātü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1996.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-kalem, 2009.
• Kartal, Abdullah. “Metafizik Dönemden Geriye Bakmak İbnü’l - Arabî’nin İlk Sufilerin Bazı Görüşleri Hakkındaki Eleştirileri”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9/23 (2009), 357-372.
• Kelâbâzî. Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
• Konur, Himmet. “Sülemî’nin Mihanu’s-Sûfiyye’si: İnceleme ve Tercüme”. Akademik İslâm Araştırmaları Dergisi 8 (2020), 47-62.
• Kuşeyrî, Abdulkerim. Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2003.
• Massignon, Louis. Doğuş Devrinde İslâm Tasavvufu. çev. Mehmed Ali Aynî. İstanbul: Ataç Yayınları, ts.
• Massignon, Louis. İslâm’ın Mistik Şehidi Hallâc-ı Mansûr’un Çilesi. çev. İsmet Berkan. Ankara: Ardıç Yayınları, 2006.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kalplerin Azığı. çev. Yakup Çiçek - Dilaver Selvi. 4 Cilt. İstanbul: Semerkand Yay., 2003.
• Mermer, Kenan. Tasavvuf Edebiyatı -İsimler, Kavramlar ve İlişkiler Ağına Metodik Bir Yaklaşım-(9-13. yüzyıllar). Bursa: Emin Yayınları, 2023.
• Münâvî, Abdurraûf. el-Kevâkibu’d-dürriyye fî terâcimi’s-sâdeti’s-sûfiyye. thk. Abdülhamîd Hamdân. 4 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezher, ts.
• Nicholson, Reynold Alleyne. Tasavvufun Menşei Problemi. çev. Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• Sâî, Ali b. Enceb el-Bağdâdî. Ahbâru’l-Hallâc. thk. Muvaffık Fevzî el-Ceber. Dımaşk: Dâru’t-Talîati’l-Cedîde, 1997.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2018.
• Serrâc, Ebû Nasr. el-Lüma‘. thk. Abdulhalîm Mahmûd, Tâhâ Abdulbâkî Sürûr. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîs, 1960.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân. Hakāiku’t-tefsîr. thk. Seyyid İmrân. 2 Cilt. Beyrut: Dârul’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân. Tabakātu’s-sûfiyye. thk. Nûreddîn Şerîbe. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1986.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân. Târîhu’s-sûfiyye ve bi-zeylihî mihanu’s-sûfiyye. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. Dımaşk: Dâru Nînevî, 2015.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân. “Kitâbu Nesîmi’l-ervâh”. Mecmûa-i âsâr-ı Ebû Abdurrahmân Sülemî. ed. Nasrullah Pürcevâdî. thk. Ahmed Tâhir Irâkî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1953.
• Şeybî, Kâmil Mustafa. Şerhu dîvâni’l-Hallâc. Bağdat: Menşûrâtü’l-Cümel, 1973.
• Taftazânî, Ebu’l-Vefâ el-Guneymî. “Zühd Hareketinin Tasavvufa Dönüşüm Süreci -Râbiatü’l-Adeviyye Örneği-”. çev. Ahmet Ögke, EKEV Akademi Dergisi, 3/1 (2001), 107-114.
• Uyar, Mehmet. Sülemî’nin Tabakāt’ınd Sûfî Çevreler. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Yemenî, Ali b. Süleymân el-Yâfiî. Mirʾâtü’l-cenân ve ‘ibretü’l-yakzân. thk. Halîl el-Mansûr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Zehebî, Ahmed b. Osmân. Siyerü a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 53 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.