KOCAELI SEKA AS AN IMPORTANT INDUSTRIAL INVESTMENT OF THE TURKEY REPUBLIC AND SUGGESTIONS FOR ITS FUTURE

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: 1, 329 - 380, 30.03.2022

Filiz Ay , Mercan Efe Güney , Sibel Ecemiş Kılıç

https://doi.org/10.16953/deusosbil.929880

Cited By: 1

Öz

The project of modernity, which started in the last period of the Ottoman Empire, turned into a planned action in the country with the Republic of Turkey. In this context, within the project of modernity, planned development for economic independence and the development of industry were given importance. The İzmir Economy Congress (1927) and the First Five-Year Industry Plan (1934) ensured the realization of industrial investments in this process. These investments were seen as the elements that sustain the revolutions and the basic requirements for economic/social development and were realized by the state. As one of the first steps in the modernization process of the country, the Kocaeli SEKA Paper Factory area is a concrete example where the stages of this process can be followed.

With the global crisis in the second half of the 20th century, the service sector began to become a predominant sector in industrial cities. Industrial areas, which used to be located in city centers in the past, started to be decentralized towards the periphery. In this process, production areas in city centers began to lose their usability in terms of both location and production due to technological obsolescence. With its locations covering large areas in city centers, it has become attractive in terms of new uses. The need to maintain these areas, which are also important in terms of urban history, except for their original functions, but maintaining the value created by the original function, has revealed the concept of industrial heritage.

After the transfer of the SEKA area, whose functioning ended, to the municipality in 2005, it was aimed to reuse. This area, which is important for the history of the city, needs to be evaluated within the scope of the concept of industrial heritage, apart from its original functions, but maintaining the value created by the original function.

In this study, the coastline, historical and industrial structures of SEKA, which affects the social and economic structure of the city, will be evaluated especially with the implementation of the Sekapark Urban Transformation Project. In addition, in order to ensure the effective and efficient use of the whole area, suggestions have been developed regarding the buildings and areas that have relatively limited use in the current situation.

Anahtar Kelimeler

Industrial Heritage, SEKA, Kocaeli, Modernity Project

CUMHURİYET’İN ÖNEMLİ BİR SANAYİ YATIRIMI OLARAK KOCAELİ SEKA ÖRNEĞİ VE GELECEK İÇİN ÖNERİLER

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde başlayan modernite projesi, Cumhuriyetle birlikte ülkede planlı bir eyleme dönüşmüştür. Modernite projesi içinde, ekonomik bağımsızlık için planlı kalkınmaya ve sanayinin gelişmesine önem verilmiştir. İzmir İktisat Kongresi (1927) ve Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı (1934) bu süreçte sanayi yatırımlarının gerçekleşmesini sağlamıştır. Bu yatırımlar devrimleri ayakta tutan unsurlar ve ekonomik/sosyal kalkınma için temel gereksinimler olarak görülmüş ve devlet eliyle gerçekleştirilmiştir. Ülkenin modernleşme sürecindeki ilk adımlarından biri olarak Kocaeli SEKA bu sürecin aşamalarının izlenebildiği somut bir örnektir.

Cumhuriyetin ilk sanayi kuruluşu olan SEKA Kâğıt Fabrikası, Kocaeli ili için önemli bir endüstriyel miras değeri taşımakta ve bünyesinde barındırdığı yapılarla bir modernleşme modeli oluşturmaktadır. Kültürel ve endüstriyel mirasa sahip olan SEKA, geçmişe dair izlerin gelecek nesillere aktarıldığı mekânsal değerler içermektedir. Fabrika kuruluşundan (1936), kapatılmasına kadar (2004) geçen süreçte kente, kentlilere ve çalışanlarına sunduğu olanaklarla kentin belleğinde önemli bir yere sahiptir. Ancak, zaman içinde teknolojik gelişmelere uyum sağlayamadığına ve çevreye kirletici etkileri nedeniyle yer seçiminin uygun olmadığına karar verilmiş ve yavaş yavaş işlevini yitirmiştir. Fabrikanın kapatılmasıyla sadece bir üretim yerinin işlevi sonlandırılmamış, kentlilerin ve çalışanlarının fabrikayla kurduğu özel bağ da etkilenmiştir.

İşlevi sona eren SEKA alanının, 2005 yılında belediyeye devredilmesi sonrasında, kente geri kazandırılması hedeflenmiştir. Kent tarihi açısından önem taşıyan bu alanın özgün fonksiyonları dışında ancak, özgün fonksiyonun oluşturduğu değeri koruyarak sürdürülmesi endüstriyel miras kavramı kapsamında değerlendirilmesini gerektirmektedir. Bu çalışmada kentin sosyal ve ekonomik yapısına etki eden SEKA’nın kıyı şeridi, taşıdığı tarihi ve endüstriyel yapıları, özellikle Sekapark Kentsel Dönüşüm Projesinin uygulanmasıyla birlikte değerlendirilecektir. Ayrıca, tüm alanın etkin ve verimli kullanımını sağlamak üzere, mevcut durumda göreli olarak atıl kalan ve/veya kullanımında sınırlılıklar bulunan yapı ve alanlara ilişkin öneriler geliştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Endüstriyel Miras, SEKA, Kocaeli, Modernite Projesi

Kaynakça

• Aktin, S. (2020). Toplumsal bellek ve endüstriyel mekân: Antalya Pamuklu Dokuma Fabrikası örneği. Sosyoloji Notları, 4(2), ss. 2-21.
• Aras, A. ve Maşat Özdemir, İ. (2013). Cumhuriyetin endüstri mirasları: Sümerbank Fabrikaları, Mimaran Dergisi, 9, ss. 24-29.
• Arıtan, Ö. (2004). Kapitalist/sosyalist modernleşme modellerinin erken Cumhuriyet dönemi mimarlığının biçimlenişine etkileri – Sümerbank KİT Yerleşkeleri üzerinden yeni bir anlamlandırma denemesi. (Doktora Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Arıtan, Ö. (2008). Modernleşme ve Cumhuriyetin kamusal mekan modelleri. Mimarlık Dergisi, 347, ss. 49-56. Arkİstanbul, (bt). İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü Atatürk Müzesine Ait Yağlıboya Tabloların Restorasyon ve Konservasyonu. http://www.arkist.com/?portfolio=resim-kagit-konservasyonu, (Erişim Tarihi: 20.06.2020).
• Asiliskender, B. (2002). Cumhuriyet’in ilk yıllarında mimaride ‘modern’ kimlik arayışı; Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası örneği. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Asiliskender, B. (2004). Erken Cumhuriyet’in ‘modern’ mirası: Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası ve lojmanları. Mimarlık, (316), ss. 53-58.
• Asiliskender, B. (2008). Modernleşme ve konut; Cumhuriyet’in sanayi yatırımları ile Kayseri’de mekansal ve toplumsal değişim. (Doktora Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Asiliskender, B. (2009). Cumhuriyet sonrası kalkınma hareketi olarak sanayileşme ve mekansal değişim. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (13), ss. 153-170.
• Avsan, D., Pulat Gökmen, G. ve Uçman Altınışık, İ. (2020). Endüstriyel mekân ve kentsel hafıza; Sümerbank Denizli İplik Fabrikası üzerinden bir değerlendirme. İdealkent, 11(Kentleşme ve Ekonomi Özel Sayısı), ss. 997-1022.
• B. Aktop (kişisel iletişim, 28 Mayıs 2020).
• Barthel, D. (1996). Getting in touch with history: The role of historic preservation in shaping collective memories. Qualitative Sociology, 19(3), ss. 345–364.
• Boratav, K. (1988). Türkiye iktisat tarihi, 1908-1985 (Vol. 1). Gerçek Yayınevi, Istanbul.
• Boratav, K. (2012). Türkiye iktisat tarihi 1908-2009, 17. Basım, İmge Kitabevi, Ankara.
• Büyükarslan, B. ve Güney, E. (2015). Endüstriyel miras yapılarının yeniden işlevlendirilme süreci ve İstanbul Tuz Ambarı örneği. Beykent Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 6(2), ss. 31-57.
• Cengizkan, A. (2019). Modernin saati (2. Baskı). Arkadaş Kitabevi.
• Cengizkan, N. M. (2006). Endüstri yapılarında yeniden işlevlendirme: “iş”i biten endüstri yapıları ne “iş”e yarar?. TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, Dosya 3, Bülten 45, ss. 9-13.
• Coşkun, M.B. (2017). Özelleştirme düşüncesinin türk kamu yönetiminde devletin etki alanının şekillenmesindeki yeri ve önemi. Sosyal ve Beşeri Bilimleri Dergisi, 9(2), 81-91.
• Crinson, M. (2005). Urban memory: history and amnesia in the modern city. London and New York: Routlage.
• Çelik, Z. (2012). Neoliberalizmin kısa tarihi. İdealkent, 3(7), 187-193.
• Çömlekçioğlu Kartal, R. (2009). SEKA I. kâğıt fabrikasının mimari analizi ve çağdaş hayata adaptasyonu için öneriler. (Yüksek Lisans Tezi). Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Gebze.
• Dölen, E.(2014). Çin’den Kocaeli’ne kâğıdın öyküsü. Kocaeli: Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları-29, ss. 42-87.
• Eldek, H. (2007). Value assessment for defining the conservation principles for Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası. (Yüksek Lisans Tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Ercan, F. (2004). Sermaye Birikim Rejiminin Çelişkili Sürekliliği. Neoliberalizmin Tahribatı (Ed. Balkan, Neşecan ve Sungur Savran), Metis Yayınları, İstanbul.
• Eser, U. (1993). Türkiye’de Sanayileşme, İmge Kitabevi, Ankara..
• Feroğlu, Y. E. (2008). Ankara Bira Fabrikası’nın günümüz koşullarında işlevsel dönüşümü üzerine bir araştırma. (Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Fu, C.C. (2012). Enlightening the spirit of industrial heritage in Taiwan. TICCIH XV Congress, 2012: The International Conservation for the Industrial HeritageTaipei, Taiwan, 2, 22-35. https://ticcih.org/wp-content/uploads/2013/10/Taipei2012SelectedP apersv9.pdf, (Erişim Tarihi: 03.08.2021).
• Gemici, B. (2011). Eski endüstri alanlarının yeniden işlevlendirilmesinde kentsel kalite ve değer artışına ilişkin kullanıcı algısı: İzmit- Sekapark örneği. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Gezen Mimar, (2017). İstanbul’da Gezilmesi Gereken 27 Tarihi Mekân. İç Mimarlık Dergisi. https://www.icmimarlikdergisi.com/2017/05/23/istanbuldagezilmesi-gereken-27-tarihi-mekan/, (Erişim Tarihi: 19.06.2020).
• Gülay, A. (2019). Endüstriyel mirasın korunması ve turizm açısından değerlendirilmesi: Zonguldak ili örneği. (Yüksek Lisans Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Gürkan, Ü. Ç. (2019). Erken Cumhuriyet döneminde kamusal mekânda modernliğin temsili: Isparta kenti örneği. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, (19), ss. 145-158.
• ICOMOS, (2011). XVIIème Assemble Gènèrale, Joint ICOMOS – TICCIH Principles for the Conservation of Industrial Heritage Sites, Structures, Areas and Landscapes. Paris, http://www.icomos.org/Paris2011/GA2011_ICOMOS_TICCIH_ joint_principles_EN_FR_final_20120110.pdf, (Erişim Tarihi: 03.08.2021).
• İnal, A. (2014). İnşaat sektörünün ekonomik büyümeye etkisi (2002-2014) ve sürdürülebilir büyüme. (Yüksek Lisans Tezi). TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• İzmir Milli Kütüphane, (bt). Kütüphanemiz, Galeri, Kütüphane Resimleri. http://www.izmirmillikutuphane.com/Galeri, (Erişim Tarihi: 16.01.2022).
• İzmit SEKA’nın Dönüşümü, (bt.a). Kent. https://www.izmitteseka.com/kent, (Erişim Tarihi: 08.07.2020).
• İzmit SEKA’nın Dönüşümü, (bt.b). Mimari. https://www.izmitteseka. com/mimari, (Erişim Tarihi: 03.06.2020).
• Karadağ, A. ve İncedere, L. (2017). Türkiye’de endüstri mirasının korunması” (Ed. Ferhat Aslan). Türkiye Coğrafya Araştırmaları içinde kitap bölümü (ss. 13-42). Pegem Akademi. Ankara.
• Karadağ, A. ve İncedere, L. (2020). Kentsel belleğin sürdürülebilirliği açısından İzmir’deki endüstri miras alanlarının önemi: Alsancak Liman ardı bölgesi örneği. Ege Coğrafya Dergisi, 29(1), ss. 57-71.
• Kayın, E. (2001). İzmir’de tarihi mekânlar ve kentliler arasında yeniden kurgulanan ilişkiler. İzmir Kent Kültürü Dergisi, (3), ss. 66-71.
• Kayın, E. (2013). Endüstri mirasına yönelik koruma müdahalelerini değerlendirme ölçütleri ve Terkos Pompa İstasyonu. Mimarlık Dergisi, 370.
• Kıraç, B. (2013). Endüstri mirasının korunması ve yeniden değerlendirilmesi. Mimaran Dergisi, 9, ss. 7-19.
• Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Müzeler Müdürlüğü, SEKA Kâğıt Müzesi Sunumu, 2016.
• Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Yapı Kontrol Dairesi Başkanlığı, 1/1000 Koruma Amaçlı Uygulama İmar Planı, 2014.
• Köksal, G. (2005). İstanbul’daki endüstri mirası için koruma ve yeniden kullanım önerileri. (Doktora Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Köksal, G. (2008). Industrial heritage in İstanbul. TICCIH Bulletin, (41), İspanya, ss. 6-7.
• Köksal, T. G. ve Ahunbay, Z. (2010). İstanbul'daki endüstri mirası için koruma ve yeniden kullanım önerileri. İtüdergisi/a, 5(2).
• Köksal, G. (2013). Kentsel koruma ve yenileme bağlamında sanayi mirası: bir kamu projesi olarak Seka Fabrikası örneği. Prof. Dr. Nur Akın’a Armağan Mimari ve Kentsel Koruma, YEM Yayın, İstanbul, ss. 399-412.
• Köksal, G. (2015). Kazıklı kervansarayı duvar restorasyonu ve iç ek yapısı. VİTRA Kültür Yapıları, VİTRA Yayını, İstanbul, ss. 102-107.
• Köse, B.(2018). Responding the challenges of preserving an industrial network as heritage: Turkey cellulose and paper factorie (SEKA). (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Kudubeş, İ. E. (2015). Özelleştirmenin sebepleri, amaçları ve sonuçları: Türkiye analizi. (Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Loures, L. (2008). Industrial heritage: the past in the future of the city. Wseas Transactions on environment and development, 4(9).
• Lumun, A. N. (2014). Effects of deindustrialization on peripheral nations. International Journal of Humanities and Social Science, 5(1), 236-239.
• Lynch, K. (2010). Kent imgesi (2. Baskı). (İ. Başaran, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi 1960), ss. 1-2.
• Martin, P.E. (2009). Industrial archaeology. T. Majewski and D. Gaimster (Der.), International Handbook of Historical Archaeology içinde (ss. 285–297). New York: Springer.
• Mellor, I. (2012). The workplace: space, society and the textile mill. Industrial Archaeology Review, 27(1), ss. 49–56.
• Müze Sergi Tasarımı ve Yapım İşleri, (bt). Tüm Projeler, Başalan İstanbul Kamera Müzesi. http://www.muzesergiisleri.com/basalan-istanbul-kamera-muzesi/, (Erişim Tarihi: 20.06.2020).
• Nizhny Tagil Charter. (2003). The Nızhny Tagıl Charter for the industrıal herıtage https://www.icomos.org/18thapril/2006/nizhny-tagil-charter-e.pdf, (Erişim Tarihi: 03.08.2021).
• Onur Işıkoğlu, B. (2018). 2000 Sonrası Türkiye'de Neo-liberal Ekonomi Politikalar; Mimarlık ve Mimarlar. Itobiad: Journal of the Human & Social Science Researches, 7(3).
• Oral Aydın, E. Ö. ve Kartal, R. Ç. (2016). Kocaeli Seka I. Kâğıt Fabrikası'nın mimari analizi ve yeniden kullanım önerileri. Tüba-Ked Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, (8), ss. 21-34.
• Özdemir, M. (2004). Atatürk döneminde Sümerbank: (1933-1938). (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Pusca, A. (2010). Industrial and human remains of post-communist europe. Space and Culture, 13(3), ss. 239–255.
• Saner, M. (2012). Endüstri mirası: kavramlar, kurumlar ve Türkiye’deki yaklaşımlar. Planlama Dergisi, 52, ss. 53-66.
• Sarıoğlu, M. (2008). Bir Cumhuriyet aydını: Mehmet Ali Kâğıtçı (1. Baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• SEKA Dergisi Yayın Kurulu, (1984). SEKA’da önemli günler. SEKA Dergisi, (2), s. 12.
• SEKA Dergisi Yayın Kurulu, (1999). Marmara depreminin SEKA üzerindeki etkileri. SEKA Dergisi, (63), ss. 4-6.
• SEKA Kâğıt Müzesi Arşivi, SEKA Arkeolojik Sunum, 2010.
• SEKA Kâğıt Müzesi Arşivi, Sergi Grafik Panoları, 2014.
• Selvi Ünlü, T. (2017). Kent kimliğinin oluşumunda kentsel bellek ve kentsel mekân ilişkisi: Mersin örneği. Planlama Dergisi, 27(1), ss. 75-93.
• Sf GIRL, (2015). http://www.sfgirlbybay. com/2015 /05/21/spotted-commissary/, (Erişim Tarihi: 20.06.2020).
• Sönmez Öğütle, F. (2019). Makro süreçlerden yerel dinamiklere Türkiye’de sanayisizleşme (ss. 130-147). Kent, İnşaat ve Ekonomi Kongresi Kitabı , Gaziantep.
• Speedcity’de Formula Simülasyonu Heyecanı, (bt). https://www.yakala.co/istanbul/istanbul-avrupa/speedcityde-formula-simulasyonu--firsati, (Erişim Tarihi: 20.06.2020).
• Strangleman, T. (2012). Work identity in crisis? rethinking the problem of attachment and loss at work. Sociology, 46(3), ss. 411–423.
• Şahinbey Belediyesi, (bt). Bilgi Hizmetleri, Müzeler, Bayazhan Gaziantep Kent Müzesi. https://www.sahinbey.bel.tr/idet/320/101/bayazhan-gaziantep-kent-muzesi, (Erişim Tarihi: 16.01.2022).
• Tanyeli, G. (2000). Endüstri arkeolojisi yapılarının korunması ve yeniden işlevlendirilmesi. Domus m, (8), ss. 50-51.
• Tekeli, İ. (1995). Bir modernite projesi olarak Türkiye’de kent planlaması. Ege Mimarlık, 2(16), ss. 51-55.
• Tekeli, İ. (8-10 Haziran, 1999). [Konferans sunumu]. Kamu Yönetiminde Planlamanın Kurumsallaşması, Mersin Üniversitesi.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. (2003a). Cumhuriyetin Harcı (2. Baskı). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. (2003b). Cumhuriyetin Harcı I: Köktenci modernitenin doğuşu. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tekeli, İ. (2004). Cumhuriyetin Harcı III: modernitenin altyapısı oluşurken. İtanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. (2010). Cumhuriyetin Harcı II: Köktenci modernitenin ekonomik politikasının gelişimi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Till, K. E. (2012). Wounded cities: Memory-work and place-based ethics of care. Political Geography, 31(3-4).
• Timur, O. (2013). Kent kimliği açısından SEKA Kâğıt Fabrikası’nın dönüşümü. (Bitirme Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Topaloğlu, G. ve Beşgen, A. (2017). Bir kolektif bellek hikâyesi: Trabzon tekel binası ve çevresinin anlattıkları. İdealkent, 8(22), ss. 692-721.
• Trinder, B. ve Douet, J. (2012). Industrial archaeology: a discipline? ın ındustrial heritage re-tooled. The TICCIH guide to Industrial Heritage Conservation, 3, ss. 24-30.
• Tunçelli, O., Muşkara, U. ve Hülagü, K. T. (2020). Kocaeli bölgesi kültürel ve endüstriyel mirası geliştirme proje önerileri. Sanat ve Tasarım Dergisi, (26), ss. 697-717.
• Turgut Gültekin, N. (2016). Kültürel ve endüstriyel miras olarak Ankara Şeker Fabrikası. İdealkent, 7(20), ss. 906-935.
• UTTA Planlama, Projelendirme, (2010). İzmit-SEKA ve Çevresi I.ve III. Derece Arkeolojik Sit Alanı KAİP Revizyonu, 1/2500 Ölçekli Arkeolojik Bulgulara İlişkin Değerlendirmeler-Korunması Gerekli Doğa Varlıkları-Tescil Durumu.
• UTTA Planlama, Projelendirme, (2010). İzmit-SEKA ve Çevresi I.ve III. Derece Arkeolojik Sit Alanı KAİP Revizyonu, 1/2500 Ölçekli SEKA Alanı Dönemsel Restitüsyonu, 1.Dönem (1936-1945)-2.Dönem (1946-1955)-3.Dönem (1956-1960)-4.Dönem (1961-1998)-5.Dönem (1999-2005).
• Uzun, M. (2014). Endüstri alanı dönüşüm projesi Sekapark’ın (Kocaeli-İzmit) kıyı kullanımına etkisi. Marmara Coğrafya Dergisi, (30), 154-181.
• Wannart, (2018). Gözlerinize İnanamayacağınız Muhteşem 10 Sinema Salonu. https://www.wannart.com/gozlerinize-inanamayacaginiz-muhtesem-10-sinema-salonu/, (Erişim Tarihi: 20.06.2020).
• Yaşam, (2017). Atatürk'ün Hatıraları Nüfusta Kayıtlı Olduğu Mahallede Yaşatılıyor. https://www.aa.com.tr/tr /yasam/ataturkun-hatiralari-nufusta-kayitli-oldugu-mahallede-yasatiliyor/960758, (Erişim Tarihi: 20.06.2020).
• Yücel, F. (2014). Cumhuriyet Türkiyesinin sanayileşmede ilk önemli adımı:Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı 1934-1938. TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası.