1929 BUNALIMININ TÜRKİYE’YE YANSIMALARI VE ATATÜRK’ÜN ÜÇ AYLIK ANADOLU GEZİSİ

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: 1, 11 - 46, 30.03.2022

Gülnaz Gezer Esen

https://doi.org/10.16953/deusosbil.949542

Öz

Türkiye’nin siyasi bağımsızlığının onaylanacağı Lozan Barış görüşmelerine ara verildiği dönemde düzenlenen Türkiye İktisat Kongresi (17 Şubat-4 Mart 1923), iktisadi bağımsızlığın altının çizilmesi açısında önemlidir. Kongrede alınan kararlarda özel girişimciliğin desteklenmesi ön plana çıkmış olmakla birlikte, Lozan Barış Antlaşması’nda gümrük tarifelerine 1929 yılına kadar geçerli olacak kısıtlamaların getirilmesi, Türkiye Cumhuriyeti’nin spesifik gümrük tarifelerini uygulamasını engellemiştir. 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı tüm dünyayı olduğu gibi Türkiye Cumhuriyeti’ni de olumsuz yönde etkilemiştir. Bu sıkıntılı sürecin en az zararla atlatabilmesi adına bir yandan özel girişime devlet desteği verilip, ekonomik hayatı düzenleyen çeşitli tedbirler alınırken; diğer yandan da toplumsal gerilimin çoğulcu bir siyasi yöntem ile giderilmesi düşünülmüş ve Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulmuştur. Ancak bahse konu partinin kuruluşu beklenen etkiyi yapmadığı gibi siyasi ortamın daha da gerilmesine neden olmuş ve kısa bir süre sonra da kendisini feshetme kararı almıştır. Bu dönemde Mustafa Kemal (Atatürk) tarafından, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın fesih sebeplerini halka birinci ağızdan anlatmak, devrimlerin halk tarafından ne derece benimsendiğinin gözlemlemek ve ekonomik krizin etkilerini yakından müşahade ederek, çözüm üretmek amacıyla üç ay süren Anadolu gezisi icra edilmiştir.
1929 Bunalımı’nın Türkiye Cumhuriyeti’ne ekonomik ve siyasal yansımalarını ve sıkıntıların aşılmasına yönelik çözüm arayışlarını değerlendirmek üzere yapılan bu çalışmada öncelikle dönemin gazeteleri ve arşiv belgelerinden yararlanılmıştır. Çalışmanın çerçevesini, Türkiye Cumhuriyeti’nin Osmanlı Devleti’nden devraldığı ekonomik miras, SCF’nin kurulması ve feshedilmesini zorunlu kılan koşullar ile Mustafa Kemal (Atatürk)’ün Anadolu gezileri esnasındaki tespitleri ve çözüm çabaları oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Kemal (Atatürk),, Anadolu Gezisi,, Devletçilik,, Dünya Ekonomik Bunalımı,, Serbest Cumhuriyet Fırkası.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Hakimiyet-i Milliye, 31 Ağustos 1930, “Sivas İstasyonu Dün Büyük Merasimle Açıldı ve Muhterem Başvekilimiz Atideki Mühüm Nutuklarını İrat Ettiler”, s.1.
• Hakimiyet-i Milliye, 13 Ağustos 1930, “Serbest Cumhuriyet Fırkası Teşekkül Etti”, s.1.
• Hakimiyet-i Milliye, 10 Ağustos 1930, “Yeni Fırka”, s.1.
• Hakimiyet-i Milliye, 25 Aralık 1930, “Menemen Hadisesi”, s.1.
• Cumhuriyet, 18 Teşrinisani 1930, “Gazi Hz. Dün gece Ankara’dan hareket ettiler”, s.1,5.
• Cumhuriyet, 25 Kanunuevvel 1930, “Gazi Hz. Edirne’de”, s.1,3.
• Cumhuriyet, 28 Kanunuevvel 1930, “Dolmabahçe’de Dünkü Tarihi İçtima”, s.1.
• Cumhuriyet, 30 Kanunuevvel 1930, “Fırka Grubu bugün toplanıyor”, s.1-2.
• Cumhuriyet, 25 Kanunusani 1931, “Gazi Hz. Yarın Seyahate Çıkmaları Muhtemeldir”, s.1.
• Cumhuriyet, 1 Şubat 1931, “Gazi Hz. İzmir Ticaret Odasında Mühim Bir nutuk irat ettiler”, s.1,4.
• Cumhuriyet, 3 Şubat 1931, “Gazi Hazretleri Kadınların Askerliği meselesini münakaşa ettiler, s.1.
• Cumhuriyet, 14 Şubat 1931, “Gazi Hz. Malatya’ya vasıl oldular”, s.1,3.
• Cumhuriyet, 18 Şubat 1931, “Gazi Hz.nin İzmir’de İrat Ettikleri Nutuklar Tab ve tevzi edilecek, s. 3.
• Cumhuriyet, 19 Şubat 1931, “CHF Merkezde yeni teşkilat yapılacak”, s.1,3.
• Son Posta, 10 Ağustos 1930, “Fırkanın İsmi (Serbest Cumhuriyet) tir…”, s.1.
• Son Posta, 20 Kanunuevvel 1931, “Çimento Tröstü”, s.5.
• Son Posta, 21 Kanunuevvel 1930, “İstanbul’da şeker ticareti bir tröstün eline geçti”, s.1.
• Vakit, 18 Teşrinisani 1930, “Gazi Hz. Dün Akşam Ankara’dan Müfarekat Buyurdular”, s.1.
• Vakit, 9 Ağustos 1930, “Yeni Muhalif Fırka”, s.1.
• Vakit, 30 Ağustos 1930, “Makbule H. Yeni Fırkanın İstanbul Şehir Meclisi Namzedi”, s.1.
• Vakit, 31 Ağustos 1930, “Başvekilimizin Sivas’ta İrat Ettikleri Nutuk”, s.5.
• Vakit, 6 Eylül 1930, “Dün İzmirde Çok Müessif Bir Kanlı Hadise Oldu”, s.1.
• Vakit, 18 Teşrinisani 1930, “Reisi Cümhur Hazretleri Bugün Kayseride Tevakkuf Edecekler”, s.1.
• Vakit, 19 Teşrinisani 1930, “Gazi Hz Kayseriye vardılar”, s.1.
• Yeni Asır, 1 Şubat 1931, 21 Kanunievvel 1930, “Gazi Hz. Alpulluda”, s.1.
• Yeni Asır, 5 Şubat 1931, “Gazi Hz.nin ocaklılara hitabı”, s.1.
• Yeni Asır, 5 Şubat 1931, “Gazi Hz. Nazilli’de Yarım Saat Kaldılar”, s.1.
• Yeni Asır, 28 Kanunisani 1931, “Gazi Hz. İzmir’de”, s.1.
• Yeni Asır, 2 Şubat 1931, “Gazinin Tetkikleri”, s.1,2.
• Yeni Asır, 8 Kanunusani 1931, “Mühim Tedbirler Alınmak Üzeredir”, s.1.
• Afetinan A. (1971). M. Kemal Atatürk’ten Yazdıklarım. Milli Eğitim Bakanlığı.
• Akalın, G. (2008). Atatürk Dönemi Maliye Politikaları. Ankara: Ümit Ofset Matbaacılık, Maliye Bakanlığı, Strateji Geliştirme Başkanlığı.
• Alikılıç, Ö.&Saatcıoğlu, E. (2018). “Halkla İlişkiler Uzman Rolleri Açısından Mustafa Kemal Atatürk: Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri Üzerine Bir Durum Çalışması”. Selçuk İletişim Dergisi, 11(1), 66-101.
• 6Arıkan, Z. (1999). “Halkevlerinin Kuruluş ve Tarihsel İşlevi”. Atatürk Yolu Dergisi. 6(23), 261-281.
• Arslan, O. (2008). “I. Dünya Savaşı Başında Kapitülasyonların İttihat ve Terakki Yönetimi Tarafından Kaldırılması ve Bu Gelişme Karşısında Büyük Güçlerin Tepkileri”. Sakarya Üniversitesi Fen Fakültesi Dergisi, X(1), 168-269.
• Arslan, E. (2020). “Mali Krizler”, Türkiye Ekonomisi içinde (ss. 573-612), İrfan Kalaycı (Edt.), İstanbul: Divan Kitap.
• Aydemir, Ş.S. (1992). Tek Adam, Mustafa Kemal Atatürk (1922-1938), C.III, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aydın, N. & Ergün, E. (2018). “1924 Erzurum Depremi ve Gazi Mustafa Kemal Paşa”, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Dergisi, I(2), 145-168.
• Aysal, N. (2009). “Yönetsel Alanda Değişimler ve Devrimci Hareketlere Karşı Gerici Tepkiler”. Atatürk Yolu Dergisi, (44), 581-625.
• Atatürk, Mustafa Kemal (1998). Seyahat Notları (1930-1931). G. Tüfekçi (Yay. Haz.). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri. (2006). C. I-III, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı.
• Atatürk’ün Türk Ocaklarını Ziyaretleri ve Yaptığı Konuşmalar. (2007). (Yay. Haz.) E. Akçiçek - M. Karayaman. İzmir: Ege Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi.
• Başar, A. H. (1945). Atatürk’le Üç Ay. İstanbul: Tan Matbaası.
• Binici, Y. (2017). “Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Yurt Gezileri, Doğu Anadolu Seyahati”, http://www.yukselbinici.com.tr/, ss. 2-7, Erişim Tarihi: 30.05.2021.
• Boratav, K. (1999). “Açık Ekonomi Koşullarında Yeniden İnşa: 1923-1929”. O. Baydar (Ed.). 75 Yılda Çarklardan Chiplere. içinde (ss.23-32). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Boratav, K. (2014). Türkiye İktisat Tarihi (1908-2009), Ankara: İmge Kitabevi.
• Çanak, E. (2016). “Atatürk’ün Yurt Gezilerine Bir Örnek: 1930-1931 Gezisi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(23), 128-178.
• Çapa, M. (1990). “Yunanistan’dan Gelen Göçmenlerin İskanı”, Atatürk Yolu Dergisi, (5), 49-69.
• Daşdemir, L. (2006). “Yurtiçi Gezilerinin Önemi ve Bilinmeyen Bir Gezi Çeşme-Ilıca Ziyareti”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8 ( 3), 13-38. Dikmen, N. (2005). “Osmanlı Dış Borçlarının Ekonomik ve Siyasi Sonuçları”. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 19(21), 137-159.
• Doğaner, Y. (2007). “Atatürk’ün Serbest Türkiye Fırkası Sonrası Türkiye İzlenimleri”. Atatürk Haftası Armağanı 10 Kasım 2007 içinde ss.49-71. (34), Ankara: Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları.
• Duman, D. (2013). “1929 Dünya Ekonomi Krizi ve Ulusal Ekonomiyi Güçlendirme Mücadelesinde Kadınlar”. Turkish Studies, 8(5), 211-244.
• Eğilmez, M. (2020). Türkiye Ekonomisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eroğlu, N. (2007). “Atatürk Döneminde Ekonomi Politikaları (1923-1938)”. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi (İİBF), XXIII(2), 63-72. Ertan, T. F. (2017). “Kadroculara Göre Türkiye’de Tarımsal Kalkınma ve Toprak Sorunu”. Türkiye Cumhuriyeti’nin Ekonomik ve Sosyal Tarihi Uluslararası Sempozyumu, C.I, İzmir, (26-28 Kasım 2015) Bildirileri içinde (ss.629-655). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Friedmann, M. (2017). Kapitalizm ve Özgürlük. Eksi Kitaplar: Ankara.
• Galloni, M. (2020). “Mustafa Kemal Atatürk, der Gründer der modernen Türkei”, History Life, 70-75.
• Gözcü, A. (2007). Bir İntiharın Sosyo-Ekonomik Arka Planı: Dünya Ekonomik Bunalımının İzmir Örneğinde Gündelik yaşama Yansımaları”. ÇTTAD, VI(14), 85-101.
• Gözcü, A. (2008). “1929 Ekonomik Bunalımı Sonrasında Dünyada “Yeni Türkiye Algısı” ve Türkiye’nin Ekonomi Arayışlarına İlişkin Saptamalar ”, ÇTTAD, VII(16-17), 273-289.
• Gül, M. (2006). “Atatürk’ün Yurt Gezilerinin Kamuoyu Oluşturmadaki Rolü”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(3), 52-72.
• Güneş, G. (2002). “Aydın Türk Ocağı”, Türk Yurdu. 22(181), 51-56.
• Güneş, G. (2004). “Atatürk’ün Nazilli Seyahatleri ve Seyahatlerin Yarattığı Sonuçlar”. Atatürk Haftası Armağanı 10 Kasım 2004 içinde ss. 121-136. (31), Ankara: Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları.
• Güneş, G. (2005). “Mustafa Kemal Atatürk’ün Aydın Seyahatleri”. ATAM. 21(61), 219-242.
• Halıcı, Ş. (2004). “Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Kuruluşu Sırasında Ali Fethi (Okyar) Bey ile Mahmut Esat (Bozkurt) Bey’in Polemikleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XX, Sayı:59, 429-451.
• İlgazi, A. “Atatürk’ün Tokat Gezileri”, ATAM. 28(52), (2002), 107-158.
• Karal, E. Z. (1980). Atatürk ve Devrim, Konferans ve Makaleler (1935-1938). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Karluk, R. (2007). Cumhuriyetin İlanından Günümüze Türkiye Ekonomisinde Yapısal Dönüşüm, İstanbul: Beta Basım Yayın.
• Küçük, C. & Ertüzün, T. “Düyun-u Umumiye”, TDV İslam Ansiklopedisi, 10, 1994, 58-62.
• Kenndy, P. (1989). Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, Birtane Karanakçı (Çev.), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karpat K. H. (2010). Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kerwin, R. (1999). “Türkiye’de Devletçilik (1933-1950)”. O. Baydar (Ed.). 75 Yılda Çarklardan Chiplere içinde (ss. 97-114). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kepenek, Y. & Yentürk, Nurhan (2000). Türkiye Ekonomisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Kinross, L. (1966). Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, İstanbul: Sander Kitabevi .
• Kopar, M. (2018). “ABD’nin Türkiye Üzerindeki Projeksiyonu: Thornburg Raporu (1949-1950)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(61), 306-314.
• Kurmuş, O. (1978). “1916 ve 1929 Gümrük Tarifeleri Üzerine Bazı Gözlemler”. ODTÜ Geliştirme Dergisi Ayrı Basım. 1978 Özel Sayısı.
• Kuruç, B. (1999). “1930’ların Sanayi Hareketinde Unutulanlar ve Az Bilinenler”, O. Baydar (Ed.). Çarklardan Chiplere içinde (ss. 85-102). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Lewis, B. (1991). Modern Türkiye’nin Doğuşu. (Çev.M. Kıratlı). Ankara: Tarih Kurumu Basımevi.
• McMeekin, S. (2019). Osmanlı’da Son Fasıl, Savaş, Devrim ve Ortadoğu’nun Şekillenişi. (Çev. N. Elhüseyni.) İstanbul: YKY Yayınları. Okyar, O. & Seyitdanlıoğlu, M. (2010). Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Önder, M. (1998). Atatürk’ün Yurt Gezileri. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öz, E. (2019). “Dünya Ekonomik Krizinin Türkiye’ye Yansımaları İzmir ve Menemen Örneği Üzerinden Çok Yönlü Bir Değerlendirme”, Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.II/2, 259-281.
• Özcan, N. (2003). “Atatürk’ün Kastamonu Ziyareti ve Bu Ziyaretin Önemi”. ATAM. 19(57), 1277-1288.
• Öztürk, A. İ. (1995). Planlamanın İktisadi Devletçilikle İlişkisi. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Palazoğlu, A. B. (1999). Atatürk’ün Okul Gezileri. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Pamuk, Ş. (2014). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Soyak, H. R. (1973). Atatürk’ten Hatıralar, C.II, İstanbul: Yapı Kredi Bankası AŞ.
• Taşdemir, S. (2019). “Serbest Cumhuriyet Fırkasının Ayvalık Teşkilatlanması ve 1930 Yılı Belediye Seçimleri”. ÇTTAD. XIX(39), 613-634.
• Tezel, Y. (1994). Cumhuriyet Dönemi İktisadi Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Timur, T. (1993). Türk Devrimi ve Sonrası, İmge Kitabevi: Ankara.
• Tokgöz, E. (1997). Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi (1914-2004). Ankara: İmaj Yayınevi.
• Tokgöz, E. (2003). Türkiye İktisat Kongresi ve Gazi Mustafa Kemal’in Açılış Konuşması. Ankara: İmaj Yayınevi.
• Tokgöz, E. (2004). Dünden Bugüne Türkiye Ekonomi Kurumu (Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti), Ankara: İmaj Yayınevi.
• Toprak, Z. (2020). Atatürk Kurucu Felsefenin Evrimi, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tröndle, D. (2012). Persönlichkeit und Geschichte, Mustafa Kemal Atatürk, Zürich: Muster-Schimid Verlag.
• Tunçay, M. (1981). Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931). Ankara: Yurt Yayınları.
• Türkçe Sözlük. (2019). Ankara: TDK Yayınları.
• Uca, A. (2020). İttihat Terakki ve Atatürk, Konya: Palet Yayınları.
• Ulu Reisimiz Gazi Hazretlerinin İzmir’de CHF Fırkası Vilayet Kongresi’nde İrat Buyurdukları Nutuk. (1931). İzmir.
• Uzun, H. (2010a). “Tek Parti Döneminde Yapılan Cumhuriyet Halk Partisi Kongreleri Temelinde Değişmez Genel Başkanlık, Kemalizm ve Milli Şef Kavramları”, ÇTTAD, IX(20-21), 233-271.
• Uzun, H. (2010b). “Bir Propaganda Aracı Olarak Cumhuriyet Halk Fırkası Halk Hatipleri Teşkilatı”, ÇTTAD, 6(11), 85-111.
• Uzun, H. (2017). “Cumhuriyet Halk Partisi Kongrelerinde Devletçilik Tartışmaları (1931-1947)”, AVİD, V(2), 273-307.
• Yetkin, Ç. (1982). Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, İstanbul: Karacan Yayınları.
• Yülek&Yağmur, (2020). “Sanayi ve Sanayileşme”, Türkiye Ekonomisi içinde (ss. 261-299), İrfan Kalaycı (Edt.), İstanbul: Divan Kitap.