SAĞLIK SİSTEMİ BELİRLEYİCİLERİ VE GÖSTERGELERİ ÜZERİNE BİR YOL ANALİZİ ÇALIŞMASI

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: 4, 1602 - 1629, 26.12.2022

Ceren Börüban , Ebru Özgür Güler

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1181556

Öz

Bir ülkede yaşayan bireylerin yaşam kalitesini ve ülkenin beşerî sermayesini yakından etkilemesi nedeniyle sağlık hizmetlerinin kalitesinin, performansının ve etkinliğinin ölçülmesi önemlidir. Bu çalışmanın amacı, sağlık sistemi kalitesi belirleyicileri ve göstergeleri arasındaki nedensel ilişkileri 2018 itibariyle 135 düşük, düşük-orta ve üst-orta gelirli ülkeler için araştırmaktır. Sağlık sisteminin performansını yansıtan değişkenler sağlık göstergeleri, sağlık sisteminin kalitesini etkileyen değişkenler ise sağlık sistemi belirleyicileri olarak tanımlanmıştır. Belirleyiciler olarak; okuryazarlık oranı, kentsel nüfus (%) ve GSYH, sağlık sistemi göstergeleri olarak ise tüberküloz insidansı, beş yaş altı ölüm oranı ve cerrahi müdahale durumunda fakirleşme riski araştırma modelinde yer almıştır. İstatistiksel yöntem olarak gözlenen değişkenlerle yol analizi kullanılmıştır. Analiz sonucu; belirleyici değişkenlerin, önsel beklentilere uygun olarak tüberküloz insidansı dışındaki sağlık göstergelerini negatif etkilediği saptanmıştır. Sağlık sistemi belirleyicileri ve göstergeleri arasındaki nedensel ilişkilerin araştırıldığı az sayıdaki geçmiş çalışmalarda, gözlem birimlerinin belli bir ülke grubu (örneğin; sadece Batı Avrupa ülkeleri) veya aynı ülkenin belli bölgeleri ile kısıtlı olduğu görülmektedir. Farklı özellikteki ülkeleri kapsayan bir gözlem seti üzerinde, sağlık belirleyici ve göstergelerinin nedensel ilişkilerinin araştırılması bakımından çalışmanın özgün olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sağlık Kalitesi, Sağlık Sistemi, Yol Analizi, Yapısal Eşitlik Modellemesi

A PATH ANALYSIS STUDY ON HEALTH DETERMINANTS AND INDICATORS

Öz

It is important to measure the quality, performance and effectiveness of health care services, as it closely affects the quality of life of individuals living in a country and the human capital of the country. The aim of this study is to investigate the causal relationships between health system quality determinants and its indicators for 135 low, low-middle-and upper-middle-income countries as of 2018 The variables reflecting the performance of the health system are defined as health indicators and the variables affecting the quality of the health system are defined as health system determinants. As determinants; literacy rate, urban population (%) and GDP were included in the research model, while tuberculosis incidence, mortality rate under the age of five and the risk of impoverishment in case of surgical intervention were included as indicators of the health system. As a statistical method, path analysis was used with the observed variables. As a result of the analysis; it was determined that the determining variables negatively affect health indicators other than the incidence of tuberculosis in accordance with a priori the expectations. In the few past studies investigating causal relationships between health system determinants and indicators, it seems that the observation units are limited to a certain country group (for example, only Western European countries) or certain regions of the same country. It is thought that the study is original in terms of investigating the causal relationships of health determinants and indicators on an observation set covering different countries.

Anahtar Kelimeler

Health Quality, Health System, Path Analysis, Structural Equation Modelling

Kaynakça

• Ayyıldız, H. & Cengiz, E. (2006). Pazarlama modellerinin testinde kullanılabilecek yapısal eşitlik modeli (YEM) üzerine kavramsal bir inceleme. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11 (1), 63-84.
• Bora Başara, B. & Şahin, İ. (2008). Türkiye’de cepten yapılacak sağlık harcamalarını etkileyen etmenler. H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2008 (2). Cepten yapılan sağlık harcamalarının rolü özellikle Türkiye gibi orta ve düşük gelirli ülkelerde önemlidir (dergipark.org.tr), (Erişim Tarihi: 12.01.2021).
• Börüban, C. (2020). Yapısal eşitlik modellemesi ile ekonomik yapının çevre kirliliği üzerine etkisinin araştırılması. Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
• Cardoso, B.A., Fonseca, F.O., Moraes, N.A., Martins, A.C.G.S., Oliveira, N.V.D.S., Lima, L.N.G.C., Dias, G.A.D.S. & Saad, M.H.F. (2017). Environmental aspects related to tuberculosis and intestinal parasites in a low-income community of the Brazilian Amazon. Rev Inst Med Trop Sao Paulo, 59 (57), 1-11.
• Çelik, Y. (2006). Sürdürülebilir kalkınma kavramı ve sağlık. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, 2006 (1). Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi » Makale » Sürdürülebilir Kalkınma Kavramı ve Sağlık (dergipark.org.tr), (Erişim Tarihi: 10.06.2021).
• Elola, J., Daponte, A & Navarro, V. (1995). Health indicators and the organization of health care systems in Western Europe. American Journal of Public Health, 85 (10), 1397-1401.
• Embree, J., (2005). The impact of HIV/Aids on children in developing countries. Paediatrics & Child Health, 2005 (10). The impact of HIV/AIDS on children in developing countries (researchgate.net), (Erişim Tarihi: 3.04.2020).
• Evans, D.B., Tandon, A., Murray, C.J.L. & Lauer, J.A. (2000). Measuring overall health system performance for 191 countries. World Health Organization GPE Discussion Paper, No: 30.
• Galea, S. & Ahern, J. (2005). Distribution of education and population health: An ecological analysis of New York City neighborhoods. American Journal of Public Health, 2005, 95 (12). Distribution of education and population health: an ecological analysis of New York City neighborhoods - PubMed (nih.gov), (Erişim Tarihi: 05.06.2020).
• Goins, R. T., Williams, A. W., Carter, M. W., Spencer, S. M. & Solovieva, T. (2006). Perceived barriers to healthcare among rural older adults: A qualitative study. The Journal of Rural Health, 21 (3), 206-213.
• Grant, U. (2005). Background paper for the chronic poverty report 2008-2009, health and poverty linkages: Perspectives of the chronically poor. Chronic Poverty Research Centre Background Paper for the Chronic Poverty Report 2008-09.
• Gümüş, B., Topal, İ., Özer, Ö. & Balandız, H. (2018). Türkiye’de 15 yaş altı çocuk ölümlerinin değerlendirilmesi. F.Ü. Sağ. Bil.Tıp Derg., 2018 (32). pdf_FUSABIL_1255.pdf, (Erişim Tarihi: 06.09.2020).
• Humphreys, J.S., Wakerman, J. & Wells, R. (2006). What do we mean by sustainable rural health services? Implications for rural health research. Aust. J.Rural Health, 2006 (14). What do we mean by sustainable rural health services? Implications for rural health research - Humphreys - 2006 - Australian Journal of Rural Health - Wiley Online Library, (Erişim Tarihi: 08.10.2020).
• İlhan, M., Tüzün, H., Aycan, S., Aksakal, F.N. & Özkan, S. (2006). Birinci basamak sağlık kuruluşuna başvuranların sağlık hizmeti kullanma özellikleri ve bazı sosyoekonomik belirteçlerle değişimi: Sağlık reformu öncesi saptamalar. Toplum Hekimliği Bülteni, 25 (3), 33-41.
• İlhan, M. & Çetin, B. (2014) LISREL ve AMOS programları kullanılarak gerçekleştirilen yapısal eşitlik modeli (YEM) analizlerine ilişkin sonuçların karşılaştırılması. Eğitimde ve Psikolojide Ölçme ve Değerlendirme Dergisi, 5 (2), 26-42.
• Köksal, S.S., Sipahioğlu, N.T., Yursever, E. & Vehid, S. (2016). Temel sağlık düzeyi göstergeleri açısından Türkiye ve Avrupa Birliği ülkeleri. Turkish Journal of Family Medicine and Primary Care, 2016 (10). MAK-Comparison of Turkey and European Countries According to Basic Health Indicators.pdf (selcukkoksal.com), (Erişim Tarihi: 08.11.2020).
• Köktaş, A.M. & Eren, A.A. (2017). Katastrofik sağlık harcaması: Literatür taraması. Fiscaoeconomia, 2007 (Special Issue 1: Catastrophic Health Expenditure), Katastrofik_Saglik_Harcamasi_Literatur_Taramasi.pdf, (Erişim Tarihi: 10.09.2021).
• Kruk, M. E., & Freedman, L. P. (2008). Assessing health system performance in developing countries: A review of the literature. Health Policy, 85 (3), 263-276.
• Lantz, P. M., Lepkowski, J. M., Chen, J., House, J. S., Williams, D. R., & Mero, R. P. (1998). Socioeconomic factors, health behaviors and mortality results from a nationally representative prospective study of US adults. The Journal of the American Medical Association,1998 (279). Socioeconomic factors, health behaviors, and mortality: results from a nationally representative prospective study of US adults - PubMed (nih.gov), (Erişim Tarihi: 09.12.2020).
• Lorcu, F. (2008). Veri zarflama analizi (DEA) ile Türkiye ve Avrupa Birliği ülkelerinin sağlık alanındaki etkinliklerinin değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sayısal Yöntemler Anabilim Dalı, İstanbul.
• Maiyaki, A.A. (2012). Statistics for social science: Structural equation modeling approach. Elixir Soc.Sci (49), 9930-9934.
• Mollahaliloğlu, S., Arı, H.O., Öncül, H.G. & Gürsöz, H. (2009). Türk sağlık sektöründe tıbbi cihazların sayısal durumu, bölgesel dağılımı ve OECD ülkeleri ile karşılaştırmalar. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, 2009 (12). Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi » Makale » Türk Sağlık Sektöründe Tıbbi Cihazların Sayısal Durumu, Bölgesel Dağılımı ve OECD Ülkeleri İle Karşılaştırmalar (dergipark.org.tr), (Erişim Tarihi: 09.06.2020).
• Mourad, N., Habib, A.M. & Tharwat, A. (2021). Appraising healthcare systems’ efficiency in facing Covid-19 through data envelopment analysis. Decision Science Letters (10), 301-310.
• Nwosu, C. O. & Oyenubi, A. (2021). Income-related health inequalities associated with the coronavirus pandemic in South Africa: A decomposition analysis, International Journal for Equity in Health, 1-12.
• Pal, R. (2012). Measuring incidence of catastrophic out-of-pocket health expenditure: with application to India. Int J Health Care Finance Econ, 12 (1), 63-85.
• San Pedro, A., Gibson, G., Santos, JPC., Toledo, LM., Sabroza, PC. & Oliveira, RM. (2017). Tuberculosis as a marker of inequities in the context of socio-spatial transformation. Rev Saude Publica, 51 (9),1-10.
• Shi, D., Lee, T. & Maydev-Olivares, A. (2018). Understanding the model size effect on SEM fit indices. Educational and Psychological Measurement, 79 (2), 310-334.
• Shi, L., Starfield, B., Kennedy, B. & Kawachi, I. (1999). Income inequality, primary care, and health indicators. The Journal of Family Practice, 48 (4), 275-284.
• Sığırlı, D., Ediz, B., Cangür, Ş., Ercan, İ. & Kan, İ. (2006). Türkiye ve Avrupa Birliği’ne üye ülkelerin sağlık düzeyi ölçütlerinin çok boyutlu ölçekleme analizi ile incelenmesi. İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 13 (2), 81-85.
• Sonğur, C. (2016). Sağlık göstergelerine göre ekonomik kalkınma ve iş birliği örgütü ülkelerinin kümeleme analizi. Sosyal Güvenlik Dergisi, 6 (1), 197-224.
• Süleymanoğulları, M., Özdemir, A., Bayraktar, G. & Vural, M. (2022). Metaverse ölçeği: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. Anatolia Sport Research, 3 (1), 47-58.
• Şahinler, S. & Görgülü, Ö. (2000). Path analizi ve bir uygulama. MKÜ Ziraat Fakültesi Dergisi, 5 (1-2), 87-102.
• Tekingündüz, S., Kurtuldu, A. & Işık Erer, T. (2016). Sağlık hizmetlerinde eşitsizlik ve etik. Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8 (4), 32-43.
• UCLA (2021). https://stats.oarc.ucla.edu/spss/seminars/introduction-to-factor-analysis/a-practical-introduction-to-factor-analysis-confirmatory-factor-analysis/, 19.07.2022.
• Van De Ven, W.P.M.M. & Van Der Gaag, J. (1982). Health as an unobservable a MIMIC-Model of demand for health care. Journal of Health Economics, 1 (2), 157-183.
• Van Doorslaer, E., O'Donnell, O., Rannan-Eliya, R.P., Somanathan, A., Adhikari, S.R., Garg, C.C., Harbianto, D., Herrin, A.N., Huq, M.N., Ibragimova, S., Karan, A., Lee, T.J., Leung, G.M., Lu, J.F., Ng, C.W., Pande, B.R., Racelis, R., Tao, S., Tin, K., Tisayaticom, K., Trisnantoro, L., Vasavid, C. & Zhao, Y. (2007). Catastrophic payments for health care in Asia. Health Economics, 16, 1159-1184
• Van Minh, H., Kim Phuong, N.T., Saksana, P., James, C.D. & Xu, K. (2013). Financial burden of household out-of-pocket expenditure in Vietnam: Findings from national living standart survey 2002-2010. Social Science & Medicine, 96, 258-263.
• Van Vliet, ReneC.J.A. & Van Praag, Bernard M.S. (1986). Health status estimation on the basis of MIMIC-health care models. Journal of Health Economics, 6, 27-42.
• West, S.G. & Taylor, A.B. (2012). Model fit and model selection in structural equation modelling. R.H. Hoyle (Eds.), Handbook of structural equation modelling içinde (ss. 209-231). New York, USA: The Guilford Press.
• World Bank. Data. https://data.worldbank.org/, (Erişim tarihi: 10.04.2022).
• World Health Organization. Tuberculosis. https://www.who.int/health-topics/tuberculosis#tab=tab, (Erişim tarihi: 20.03.2021).
• Wu, J. & Dalal, K. (2012). Tuberculosis in Asia and the Pacific: The role of socioeconomic status and health system development. Int J Prev Med, 3 (1), 8-16.
• Yılmaz, F. & Söyük, S. (2020). Sağlık risk fakörlerine göre ülkelerin kümelenmesi ve çok kriterli karar verme teknikleriyle sağlık durumu göstergelerinin analizi. Sosyal Güvence Dergisi, 8 (17), 283-320.
• Zeeman-Shields, L., Collin, D.F., Batra, A. & Hamad, R. (2021). How does income affect mental health behaviours? A quasi-experimental study of the earned income tax credit. Epidemiol Community Health, 75: 929-935.