Maddi Bir Kültür Ögesi Olarak Kıblenümanın Divan Şiirine Yansımaları

Yıl 2022, Cilt: 29 Sayı: 29, 801 - 836, 30.12.2022

Ahmet Kavaklıyazı

Öz

Edebî eserler ait oldukları toplumun sosyal hayatının, gelenek ve göreneklerinin, örf ve âdetlerinin, inanışlarının, maddi ve manevi kültürün önemli bir muhafızı ve aktarıcısı durumundadır. Klasik Türk edebiyatı çerçevesinde ortaya konan edebî mahsullerin gerçek hayattan kopuk olmadığı, aksine sosyal hayatın farklı yönlerine geniş bir çerçeveden ayna tuttuğu bugün için artık rahatlıkla verilebilecek bir hükümdür. Çünkü geniş bir zaman diliminde ve coğrafyada verilmiş eserlerde birey ve toplum yaşamına dair maddi ve manevi kültürün izlerini sürmek mümkündür. Eski devirlerde günlük hayatın bir parçası olan; ancak günümüzde unutulmuş, kullanımdan kalkmış veya farklı biçimlere dönüşmüş pek çok maddi kültür ögesine özellikle Divan şairlerinin mısralarında rastlamak mümkündür. Bu bağlamda ele alınabilecek ögelerden biri de “kıblenüma”dır. Geçmiş çağlarda kıble yönünün tespiti maksadıyla kullanılan ve XIX. yüzyıla gelindiğinde artık kullanımdan düşen bu gereci şimdilerde ancak müzelerde ve bazı müzayedelerde görmek mümkün olmaktadır. Oysa kullanıldığı devirlerde günlük yaşamın bir parçası olan bu âlet, çeşitli benzetme ve mecazların konusu olarak XV. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar hemen her devirde şairlerin divanlarında yer bulabilmiştir. Bu çalışmada ilk olarak kıbleye yönelmenin gerekliliği ve dolayısıyla kıblenümalara niçin ihtiyaç duyulduğu konusu ele alınmış, bu gereçleri tanıtan çalışmalara değinilmiştir. Sonra “kıblenüma” kelimesinin anlamı, bu âletlerin özellikleri ve çalışma ilkeleri üzerinde durulmuştur. Son ve esas olarak ise kıblenümaların Divan şiirine yansımasının nasıl olduğu tespit edilmeye çalışılmıştır. Bunun için söz konusu gerecin şiirde hangi anlamlara gelecek şekilde kullanıldığı, hangi özellikleri ile ne tür benzetme ve mecazlara konu edildiği hususları örnek beyitlerin çözümlenmesi suretiyle incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Divan şiiri, maddi kültür, Ka‘be, kıblenüma, pusula

Kaynakça

• ACAR, M. Şinasi (2011) Osmanlı’da Günlük Yaşam Nesneleri, İstanbul: YEM Yayın.
• AHTERİ MUSTAFA (2017), Ahterî-yi Kebir (Haz. Yusuf Sancak - Ahmet Kırkkılıç), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AKGÜL, Ahmet (2011), Abdullah Sıdkî Dîvanı (İnceleme, Metin, Dizin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• AKKUŞ, Yasemin (2010), Benderli Cesârî’nin (Ölüm: 1829) Dîvânı ve Dîvânçesi (İnceleme-Tenkitli Metin) (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• AKPINAR, Şerife (2017), Âgâh ve Dîvânı (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• AKSOYAK, İsmail Hakkı (2018), Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• AKTAŞ, Mutlu Muhammet (2020), Kazasker Mekkî Divanı (İnceleme-Tahlil-Metin) (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Giresun: Giresun Üniversitesi.
• ALBAYRAK, Çağdaş (2009), Ağazâde ‘Örfî Divânı (Transkripsiyonlu Metin Aktarımı) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Edirne: Trakya Üniversitesi.
• ALBUKHARY, Syed Mokhtar (2018), The Making of the Albukhary Foundation Gallery of the Islamic World, https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1921-0625-1 (24.08.2022).
• ALİ SEYDÎ (2019), Defter-i Galatât (Haz. Rabia Şenay Şişman), İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
• ALKAN, Ahmet (2015), Fahrî-i Celveti: Hayatı, Eserleri ve Divanının Tenkitli Metni (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• ALKAN, Serhan (1993), Şeyh Mustafa Zekâyî’nin Hayatı, Edebî Kişiliği, Divan’ı (İnceleme-Tenkidli Metin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• AMBROS, Edith (1982), The lyrics of Me'ali, an Ottoman poet of the 16th century, Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
• ARSLAN, Mehmet (2018), Leylâ Hanım Divan (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ARSLAN, Mehmet (2018), Mihrî Hâtun Divânı (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ARSLAN, Mehmet (2018), Şerefe Hanım Dîvân (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ARSLAN, Mustafa (2020), Muhyî Dîvânı (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ARSLAN, Ömer (2013), Ubeydî Dîvânı (Metin ve İnceleme) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• AVŞAR, Ziya (2017), Revânî Dîvânı (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• AYDEMİR, Yaşar (2000), Behiştî Dîvânı (e-kitap).
• AYDIN, Abdullah (2009), Hanyalı Nûrî Osmân ve Dîvânı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi.
• AYDIN, Gamze (2017), “Dîvân Şairinin Dünyasına Zamanın Kadranından Bakmak: Bosnalı Sâbit’in Eserlerinde Saat Çeşitleri ve Koyun Saatinin Gizemi”, LITTERA TURCA Journal of Turkish Language and Literature, 3/1, 8-23.
• AYVERDİ, İlhan (2011), Misalli Büyük Türkçe Sözlük (C 1-3), İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• AYVERDİ, İlhan (2011), Misalli Büyük Türkçe Sözlük I-III, İstanbul: Kubbealtı.
• BALABAN, Yıldız (2017), Edib Harâbî Divanı (Karşılaştırmalı Metin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi.
• BARDAKÇI, Murat (2000), Kıbleyi Gösteren Kıblenümalar, https://www.hurriyet.com.tr/murat-bardakci-kibleyi-gosteren-kiblenumalar-39201716 (28.03.2022)
• BAŞPINAR, Fatih (2013), Garâmî Dîvân İnceleme-Metin, İstabul: İz Yayıncılık.
• BATUR, Atilla (2002), Süruri Divanı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Malatya: İnönü Üniversitesi.
• BAYINDIR, Şeyda (2008), Şehdî Divanı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi.
• BEDESTANİ, Ayşe (2018), XVI. Yüzyıl Şairi Ahdî-i Bağdâdî Dîvânı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• BİLGE, Sadık Müfit ( ), “15.-18. Yüzyıllarda İstanbul ve Kafkasya İskeleleri Arasında Deniz Ticareti: Tâcirler, Gemiciler, Köylüler”, III. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri (Ed. Feridun M. Emecen vd.), İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları.
• BİLKAN, Ali Fuat (1997), Nâbî Dîvânı I-II, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• BUYRUK, İbrahim Ethem (2009), Ümîdî Ahmet Dîvânı (İnceleme-Metin-Özel Adlar Dizini) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• BÜLBÜL, Tuncay (2004), Cem Sultan’ın Türkçe Divanı’ndan Gazel Şerhleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Denizli: Pamukkale Üniversitesi.
• BÜYÜKTOSUNOĞLU, Mahmut (1991), Sahib Dede (Hayâtı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı’nın Tenkîdli Metni) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi.
• CEBECİOĞLU, Ethem (2004), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Anka Yayınları.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar (2017), Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• ÇAKIR, Mustafa Sefa (2018), Yahyâ Nazîm Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin) (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
• ÇAKIR, Mümine (2008), Kavsî, Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed (1977), Yahyâ Bey Dîvan Tenkidli Basım, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed ve M. Ali Tanyeri (1987), Zatî Divanı Gazeller Kısmı III. Cild, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed ve M. Ali Tanyeri (1989), Üsküblü İshâk Çelebi Dîvan Tenkidli Basım, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları.
• ÇELİK, Büşra ve Muzaffer Kılıç (2018), Derzi-Zâde ‘Ulvî Dîvân, İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
• ÇIPAN, Mustafa (1991), Fasîh Ahmed Dede Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Dîvânı’nın Tenkitli Metni (Doktora Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi.
• DEHKHODÂ, Ali Ekber (1998), Loghatnâme (Encyclopedic Dictionary) (vol. 1-15) (M. Mo’in & J. Shadidi, Eds.), Tehran: Tehran University Publication.
• DEMİREL, H. Gamze (2005), Belîğ Mehmed Emîn Dîvânı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• DEMİRKAZIK, Hacı İbrahim (2009), 18. yy Şairi Mustafa Fennî Dîvân (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin) (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• DİKMEN, Hamit (1991), Seyyid Vehbî ve Divanının Karşılaştırmalı Metni (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi.
• DİLÇİN, Cem (2000), Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DOĞAN, Muhammet Nur (1997), Şeyhülislâm Es’ad Efendi ve Divanının Tenkitli Metni, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• DOKTOR HÜSEYİN REMZİ (2018), Lügat-i Remzî, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• EKİCİ, Hatice (2006), Sahhâf Rüşdī ve Divanı’nın Tenkitli Metni (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi.
• ENVERÎ, Hasan (1381), Ferheng-i Bozorg-i Sohen (C 1-8), Tehran: İntişârât-i Sohen.
• ERİŞEN YAZICI, Gülgün (2017), Edirneli Kâmî ve Dîvânı (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ERSOY, Ersen (2017), II. Bayezit Devri Şairlerinden Münîrî ve Dîvânı (İnceleme-Metin) (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ERSOYLU, İ. Halil (2013), Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GIYNAŞ, Kâmil Ali (2017), Pervâne Bey Mecmuası (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• GÖKALP, Halûk (2001), Fasîhî Divanı (İnceleme-Metin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Adana: Çukurova Üniversitesi.
• GÜLER, Mehmet (2009), Halil Nuri Divanı Edisyon-Kritik-İnceleme (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
• GÜNDOĞDU, Mehmed Kemal (1997), Müştak Baba (Dîvân), İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• GÜNDÜZ, Emrah (2018), Abdünnâfi İffet Efendi ve Divanı (İnceleme-Metin) (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• GÜRBÜZ, Mehmet (2005), Rezmî Divanı (İnceleme-Metin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi.
• İPEKTEN, Halûk (2019), Nâ’ilî-Kadîm Dîvân (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• İSPİR, Meheddin (2017), “Divan Şiirinde Sevgili-Kıble-Kâbe İlişkisi İçinde Oluşturulan Anlam Unsurları", Atatürk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları: Makaleler (Ed. Lokman Turan - Oğuzhan Sevim), Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• İSPİR, Meheddin (2017), Divan Şiirinde “Sevgili-Kıble-Kâbe” İlişkisi İçinde Oluşturulan Anlam Unsurları, Atatürk Üniversitesi Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Bilgi Şöleni.
• KALYON, Abuzer (2011), Peşteli Hisâlî Metâli’ü’n – Nezâ’ir (II. Cilt) İnceleme - Metin (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi.
• KANÇAL-FERRARI, Nicola ve Ayşe Taşkent (2016), Tasvir Teori ve Pratik Arasında İslam Görsel Kültürü, İstanbul: Klasik Yayınları.
• KARAYİĞİT, Atiye Buket (2019), Divan-ı Sükuti (Metin-İnceleme-Dizin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi.
• KAVRUK, Hasan (t.y.), Şeyhülislam Yahyâ Dîvânı (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• KAYA, Bayram Ali (2017), Azmizâde Hâletî Dîvânı (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• KAYABAŞI, Ayfer (1995), Sârbân Ahmed Dîvânı (İnceleme-Metin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Malatya: İnönü Üniversitesi.
• KAZAN NAS, Şevkiye (2019), Tâhir Selâm Divanı, Konya: Palet Yayınları.
• KESKİN, Mahir Selim (2019), Derviş Selîm Sırrî Dîvânı (İnceleme-Metin-Diliçi Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• KILIÇ, Filiz (2017), Âşık Çelebi Dîvânı (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• KIRBIYIK, Mehmet (1994), Ferrî Mehmed Hayatı, Eserleri ve Dîvânının Tenkîdli Metni (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi.
• KÖKSAL, Mehmet Fatih (2017), Mecma‘u’n-Nezâ’ir (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• KURNAZ, Cemal ve Halil Çeltik (2011), Divan Şiiri Şekil Bilgisi, İstanbul: H Yayınları.
• KUŞOĞLU, M. Zeki (2006), Resimli Ansiklopedik Kuyumculuk ve Maden Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• KUTLAR, Fatma Sabiha (2004), Arpaemînizâde Mustafâ Sâmî Dîvân, Ankara.
• KÜÇÜK, Sabahattin (1994), Bâkî Dîvânı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MEHMED SALÂHÎ (2019), Kâmûs-ı Osmânî I-II, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• MEMİŞ, Nuray (2008), Ferdî Abdullah Efendi ve Divanı (İnceleme-Metin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Manisa: Celal Bayar Üniversitesi.
• MENGİ, Mine (1995), Mesîhî Dîvânı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• MERT, Aslı (2012), Nâkâm Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
• MU‘ÎN, Mohammed (1381), Ferheng-i Mu‘în (C 1-2), Tehran: İntişârât-ı Adenâ.
• MUALLİM NACİ (1995), Lugat-ı Naci, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• MÜTERCİM ÂSIM (1305), El-Okyanusü’l-basît fî tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît 4 Cilt, İstanbul: Matbaa-i Bahriye - Cemal Efendi Matbaası.
• NEFÎSÎ, Ali Ekber (1355), Ferheng-i Nefîsî, Tehran: Kitâbfurûşî-yi Hayyâm.
• ONAY, Ahmet Talat (2000), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı (Haz. C. Kurnaz), Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÖNDER, Mehmet (1998), Antika ve Eski Eserler Kılavuzu, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• ÖZDEMİR, Kemal (1993), Osmanlı’dan Günümüze Saatler, İstanbul: TYT Bank Yayınları.
• ÖZEROL, Nazmi (2010), Şeyhülislâm Yahyâ Tevfîk Efendi ve Türkçe Şiirleri İnceleme - Karşılaştırmalı Metin (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Malatya: İnönü Üniversitesi.
• ÖZTÜRK, Yılmaz (2006), 17. Yüzyıl Şairlerinden Dimetokalı Vahdetî’nin Divan’ının Tenkitli Metni, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• ÖZYILDIRIM, Ali Emre (1999), Hamdullah Hamdî ve Divanı, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• PAKALIN, M. Zeki (2004), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II. Cilt, İstanbul: MEB Yayınları.
• PALA, İskender (2003), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: L&M Yayıncılık.
• REDHOUSE, James W. (2006), A Turkish And English Lexicon, İstanbul, Çağrı Yayınları.
• SAFER BABA (1998), Tasavvuf Terimleri, İstanbul: Heten Keten Yayınları.
• SAĞLAM, Hacer (2011), Abdî-i Karahisârî ve Divanı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi.
• SARAÇ, M. A. Yekta (2021), Kemal Paşazade Divan ve Diğer Şiirler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• SECCÂDÎ, Seyyid Cafer (2007), Tasavvuf ve İrfan Terimleri Sözlüğü (Çev. Hakkı Uygur), İstanbul: Ensar Neşriyat.
• SERDAROĞLU COŞKUN, Vildan (2017), Zati Divanı’na Göre 16. Yüzyılda Sosyal Hayat, İstanbul: Erdem Yayınları.
• SESSİZ, Emre (2014), Sarı Müderris Şeyh Sinan ve Divanı İnceleme-Metin-Dizin (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• STEINGASS, Francis Joseph (2005), A Comprehensive Persian-English Dictionary, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• ŞAHİN ÖZTAŞ, Esma (2022), Bâkî Dîvânı’nda Osmanlı Toplum Hayatı, İstanbul: Yelkenli Yayınevi.
• ŞEMSEDDİN SAMİ (2015), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• ŞEN, Hüseyin (2015), “Dünyanın İlk Kıble Pusulalarından Kıblenüma”, Yedikıta, 87, 58-62.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atilla (2016), Osmanlı Şiiri Kılavuzu 1, İstanbul: OSEDAM.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atilla (2020), Osmanlı Şiiri Kılavuzu 4, İstanbul: OSEDAM.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atilla (2021), Osmanlı Şiiri Kılavuzu 5, İstanbul: OSEDAM.
• ŞEYHÜLİSLAM ESAD MEHMED EFENDİ (1999), Lehcetü’l-Lugat (Haz. H. Ahmet Kırkkılıç), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ŞİMŞEK, Selami (2017), Tasavvuf Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Litera Yayıncılık.
• TALAN DEMİRCİ, Jale (1994), Kişverî Dîvânı (İnceleme-Metin-İndeks) (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi.
• TARLAN, Ali Nihad (1966), Ahmed Paşa Divanı, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• TARLAN, Ali Nihad (1997), Necâtî Beg Divanı, İstanbul: MEB Yayınları.
• TAŞ, Hakan (2010), Vusûlî Dîvân (e-kitap), Ankara.
• TAYMAZ, Celalettin (2018), Moralı Azîz Dîvânı (Tenkitli Metin- İnceleme) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Giresun: Giresun Üniversitesi.
• TDK-Türk Dil Kurumu (2009), Tarama Sözlüğü (C 1-8). (Haz. Ö. A. Aksoy & D. Dilçin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEKELİ, Gönül (2022), "Kıblenüma" in "Discover Islamic Art", Museum With No Frontiers,https://islamicart.museumwnf.org/database_item.php?id=object;ISL;tr;Mus01;41;tr (24.08.2022).
• TEZCAN, Esma (2007), Şevkî İbrahim Efendi Dîvanı (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi.
• TIETZE, Andreas (2016), Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Cilt 4, Ankara: TÜBA Yayınları.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri (2003), Osmanlı Türkçesi Grameri 3, İstanbul: Alfa Yayınları.
• TOMAR, Erdal Zeki (2011), Anadolu Muvakkithaneleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi.
• TUĞLUK, İbrahim Halil (2010), Ahmed Vesîm Dîvânı (İnceleme-Metin), Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
• TULUM, Mertol ve M. Ali Tanyeri (1977), Nev’î Divan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• TUNÇ, Tülay (2018), Niyâzî Dîvânçesi (İnceleme-Metin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• ULUDAĞ, Süleyman (1977), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet Yayınları.
• UNAT, Yavuz (2022), “Kıble Tayini”, TDV İslam Ansiklopedisi 25. Cilt, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• UZUN, Süreyya (2011), Üsküdarlı Aşkî Divanı Tenkitli Metin, Nesre Çeviri ve 16. yy. Osmanlı Hayatının Divandaki Yansımaları (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• ÜST, Sibel (2012), Edirneli Nazmî Dîvânı (İnceleme-Metin) (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• WENSINCK, Areat Jan (2001), “Kıble”, MEB İslam Ansiklopedisi 6. Cilt, Eskişehir: MEB Devlet Kitapları.
• YAVUZ, Kemal ve Orhan Yavuz (2016), Muhibbî Dîvânı I-II, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• YAVUZ, Selin (2019), Eskicumalı Hamîd Divanı (İnceleme-Metin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Edirne: Trakya Üniversitesi.
• YAVUZ, Sevgi (2012), Cemaleddin Mahmud Hulvî Divanı (Metin-İnceleme) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• YAZAR, Sadık (2020), Ali Emîrî Dîvânı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• YAZIR, Elmalılı Muhammed Hamdi (2021), Hak Dini Kur’an Dili 1. Cilt, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• YEKBAŞ, Hakan (2020), Sehî Bey Dîvânı (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• YILMAZ, H. Kâmil (2019), el-Lüma’ İslam Tasavvufu, İstanbul: Erkam Yayınları.
• ZÜLFE, Ömer (2010), Hecrî Dîvân (e-kitap), Ankara.
• ZÜLFE, Ömer (2011), Şiirin İzinde Sözün Gölgesinde, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.