Hangi Attar? Sarı Abdullah Efendi’nin Mesnevî Şerhinde Attar’ın İzleri

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 24, 521 - 553, 01.07.2020

Milad Salmani

Öz

XVII. asır Melâmî büyüklerinden Sarı Abdullah Efendi ö. 1660 şiir neşvesi olan bir âlim ve siyaset adamıdır. Şiirlerini “Abdî” mahlası ile yazan ve Mesnevî-i Manevî’nin birinci cildi üzerine yazdığı Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî adlı şerhten sonra “şârih-i Mesnevî” lakabıyla tanınan Abdullah Efendi, telif ettiği eserlerinde Arapça, Farsça ve Türkçe olmak üzere birçok âlimin eserlerinden iktibaslarda bulunmuştur. Söz konusu âlimlerden biri de Feridüddin-i Attar’dır ö. 1221 . Abdullah Efendi Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî’nin telifinde “Attar” olarak kaydettiği şairden ciddi oranda iktibas yapmıştır. Ne var ki son dönem yapılan araştırmalara göre birden fazla “Attar”ın yaşadığı ve bu Attarların herhangi bir sebeple Mantıku’t-tayr müellifi Attar’ın eserlerine müdahalelerde bulunduğu ispatlanmıştır. Bu makalede öncelikle Sarı Abdullah Efendi ve Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî’sine değinilerek Mantıku’t-tayr müellifi Feridüddin-i Attar ve eserleri kısaca tanıtılmış, diğer Attarlarla ilgili açıklama yapılmış ve son olarak Sarı Abdullah Efendi’nin Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî’de bazen isim vererek ve bazen vermeyerek eserlerinden çokça iktibas yaptığı Attar’ın hangi Attar olduğu üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Sarı Abdullah Efendi, Feridüddin-i Attar, Attar-ı Tûnî, Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî, Deryâ-yı Ebrâr, Cevherü’z-zât

Which Attar? Traces of Attar in Sarı Abdullah Effendi’s Commentary on Mesnevi

Öz

A chief figure in Melâmi society of the 17th century, Sarı Abdullah Effendi d. 1660 was a politician and an intellectual taking great delight in poetry. Known with the title of “commentator of Mesnevî” after writing a commentary named Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî on the first volume of Mesnevî-i Manevî, Abdullah Effendi wrote his poems under the pseudonym “Abdî” and borrowed from Arabic, Persian and Turkish works of several intellectuals so as to include them in his own writings. One of those intellectuals was Feridüddin-i Attar d. 1221 . Abdullah Efendi had a substantial number of borrowings from a poet whom he called “Attar” in his work Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî. Nevertheless, recent studies provide evidence that there was more than one “Attar” at the time and that these people somehow distorted the works of Attar, the author of Mantıku’t-tayr. This article firstly touches upon Sarı Abdullah Effendi and Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî, then gives a brief account of the life and works of Feridüddin-i Attar, the author of Mantıku’t-tayr, and offers explanations on other Attars, and finally discusses from which Attar’s works from that Sarı Abdullah Effendi heavily borrowed -sometimes citing a name and sometimes not- in his Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî.

Anahtar Kelimeler

Sarı Abdullah Efendi, Feridüddin-i Attar, Attar-ı Tûnî, Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî, Deryâ-yı Ebrâr, Cevherü’zzât

Kaynakça

• ALÎZÂDE, Azîzullâh 1391 Haz. , Muhammed Avfi Lübabü'l-Elbab, Tahran: İntişârât-ı Firdevs.
• ATALAY, Mehmet 2004 , “Câmî’nin Lüccetü’l-esrâr Adlı Kasîdesi ve Erzurum Kadı Vekili Ahmed Raşid’in Manzum Tercümesi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, XXIV, 23-42.
• AYÇİÇEĞİ, Bünyamin 2019 , “Sarı Abdullah Efendi”, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/abdi-sari-abdullah- efendi, Erişim Tarihi: 12.05.2019 .
• AYTEKİN, Ülker 2017 , Sarı Abdullah Efendi ve Mesnevi-i Şerif Şerhi, Konya: Umde Yayınevi.
• AZAMAT, Nihat 2009 , “Sarı Abdullah”, DİA, XXXVI, 145-47. BARDAKÇI, Mehmet Necmettin 2007 , Düşüncesinin Kaynakları”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, XIX, 55-77. “Mevlânâ’nın Tasavvufî
• BURHAN LİMUDİHİ, Timur 1383 Haz. , Cevherüzzât, Tahran: İntişârât-ı Senâi.
• ÇAKMAKTAŞ, Büşra 2017 , Sarı Abdullah Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri, Doktora Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÇALIK, Pınar 2019 , Yemezzade Süleyman Rüşdi ve Pend-i Attar Tercümesi, Aydın: İtimat Ofset Matbaa.
• ÇİÇEKLER, Mustafa 2006 Çev. , Mantıkuttayr, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• DAĞLAR, Abdülkadir 2009 , Sem’î Sem’ullâh Serh-i Mesnevî I. Cilt İnceleme- Tenkitli Metin-Sözlük , Doktora Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DERVİŞ, M. 1359 Haz. , Divan-ı Attar, Tahran: Sazman-ı Çap ve İntişarat-ı Cavidan.
• ER, Şaban 2015 , Melamilik ve Osmanlı Devri Melamileri, İstanbul: Kutupyıldızı Yayınları.
• FÜRUZANFER, Bediüzzaman 1353 , Şerh-i Ahval ve Nakd ve Tahlil-i Asar-ı Şeyh Feridüddin Muhammed Attar-ı Nişaburi, Tahran: İntişarat-ı Kitab-furuşi-i Dihhuda.
• FÜRUZANFER, Bediüzzaman 1376 Haz. , Divan-ı Attar, Tahran: Neşr-i Nühustin.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki 2015 , Melamiler ve melamilik, İstanbul: Kapı
• GÜLEÇ, İsmail 2004 Haz. , Ruhü’l-mesnevi : Mesnevi’nin ilk 748 beytinin şerhi, İstanbul: İnsan Yayınları.
• GÜLEÇ, İsmail 2008 , Türk Edebiyatında Mesnevi Tercüme ve Şerhleri, İstanbul: Pan Yayıncılık.
• HÜMÂÎ, Celalüddin 1342 , “Şeyh Attar-ı Nişaburi”, Mecelle-i Yağma, III, 306- 13.
• KANAR, Mrehmet 2017 Çev. , Esrâr-nâme, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• KIRLANGIÇ, Hicabi 2009 “Mevlânâ’da Senâî Etkileri”, Nüsha, XXVII, 7-32.
• KOÇOĞLU, Turgut 2009 , Sem’î Sem’ullâh Serh-i Mesnevî II. Cilt İnceleme- Tenkitli Metin-Sözlük , Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KÜÇÜK, Osman Nuri 2005 , “Mevlânâ’nın Üslup, Tasavvufî Fikir ve Meşrep Kaynaklarından Senâ’î”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, XIV, 455-472.
• LEWİS, Franklin D. 2000 , Rumi - Past and Present, East and West The Life, Teaching and Poetry of Jalal al-Din Rumi , London: Oneworld Publication.
• MEDÂİNÎ Mehdî ve Mehrân Efşârî 1397 Haz. , Dîvân-ı Attar-ı Nîşâbûrî, Tahran: Neşr-i Çarh.
• MİR ENSARİ, Ali 1382 , Kitabşinasi-i Şeyh Feridüddin-i Attar-ı Nişaburi, Tahran: Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi.
• MOHAJERİZADEH, Ghazal 1391 , “Hulul-i Attar ve Attarha-i Hululi Berresi-i Menşe’-i Peydayiş-i Feridüddin-i Attarha-yı Gayr-ı Vakıi”, Mutalaat-ı İrfani, Danişkede-i Ulum-i İnsani Danişgah-ı Kaşan, XVI, 241-257.
• MUHAHHİD, Muhammed Ali 1396 Haz. , Mesnevî-i Ma’nevî. Tahran: Hermes.
• NAHVİ, Akbar 1389 , “Hüsrevnâme Gül ü Hürmüz ez kîst? ”, Cüstârhây-ı Edebî Edebiyyâr ve Ulum-ı İnsâni Sâbık , CLXIX, 75-96.
• NEFİSİ, Said 1319 Haz. , Divan-ı Attar Tahran: Kitabfuruşi ve Çaphane-i İkbal.
• NEFİSİ, Said 1320 , Cüst u cû der ahvâl ve âsâr-ı Feridüddîn Attar-ı Nişâbûrî, Tahran: Kitabfuruşi ve Çaphane-i İkbal.
• ÖNGÖREN, Reşat 2004 , “Mevlana Celaleddin-i Rumi”, DİA, XXIX, 441-48.
• ÖRS, Derya ve Hicabi Kırlangıç Çev. 2015 , Mesnevî-i Ma’nevî, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• PURNAMDARİYAN, Taki 1394 , Didar Ba Simurg Şiir ve İrfan ve Endişeha-yı Attar , Tahran: Pejuhişgah-ı Ulum-i İnsani ve Mutalaat-i Ferhengi.
• SALMANİ, Milad 2020 , Sarı Abdullah Efendi’nin Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî’si, I. Cilt İnceleme-Metin , Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• SARI ABDULLAH EFENDİ 1288 , Semerâtü’l-Fu’âd fi’l-Mebde’ ve’l-Meâd, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• ŞAHİN, Oğuzhan 2012 Şem’î Şem’ullâh Şerh-i Mesnevî III. ve IV. Ciltler İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük , Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ŞAHİNOĞLU, M. Nazif 1991 , “Attar, Feridüddin”, DİA, IV, 95-98.
• ŞEFÎÎ-i KEDKENÎ, Muhammed Rıza Haz. 1388 , Musibet-name, Tahran: İntişarat-ı Sühan.
• ŞEFÎÎ-i KEDKENÎ, Muhammed Rıza Haz. 1392 , Esrâr-nâme, Tahran: İntişarat-ı Sühan.
• ŞEFÎÎ-i KEDKENÎ, Muhammed Rıza Haz. 1393 , Mantıkuttayr, Tahran: İntişarat-ı Sühan.
• ŞEFÎÎ-i KEDKENÎ, Muhammed Rıza Haz. 1394a , İlâhî-nâme, Tahran: İntişarat-ı Sühan.
• ŞEFÎÎ-i KEDKENÎ, Muhammed Rıza Haz. 1394b , Muhtar-name, Tahran: İntişarat-ı Sühan.
• ŞEFÎÎ-i KEDKENÎ, Muhammed Rıza Haz. 1397 , Tezkiret’ül-evliya. Tahran: İntişarat-ı Sühan.
• TAŞTAN, Erdoğan 2009 , İsmâîl Rüsûhî Ankaravî’nin Mesnevî Serhi Mecmû‘Atü’l-Letâ’if Ve Matmûratü’l-Ma‘Ârif I. Cilt, Çeviriyazı- İnceleme, Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Arastırmaları Enstitüsü.
• TEFAZZALİ, Taki Haz. 1341 , Divan-ı Attar, Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferhengi.
• YAZAR, Sadık 2011 , Anadolu Sahası Klasik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler İnstitüsü.
• YAZICI, Tahsin Çev. 2006 , Âriflerin Menkıbeleri, İstanbul: Kabalcı
• YOLDAŞ, Kazım 1998 , Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev’i İnceleme-Metin , Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.