Necâtî Üslûbunun Nesre Uyarlaması Olarak Latîfî'nin Fusûl-i Erba'a Adlı Eseri

Yıl 2023, Cilt: 30 Sayı: 30, 54 - 85, 27.06.2023

Şeyma Benli

Öz

Latîfî, meşhur tezkiresinin girişinde vilâyet-i Rûm’da daha önce kimsenin yapmadığı bir işi yapmakla, yeni bir inşâ üslûbu icat etmekle övünür. Bu inşâ üslûbu ise Necâtî üslûbunun nesre uyarlamasıdır. Bu üslûbun en belirgin vasıflarından biri olan mesel kullanımına vurgu yapan Latîfî, kendisinin de Türkçede var olan meselleri latifeler ve bilgilerle yoğurarak sanatlı ama anlaşılır bir tarz oluşturduğunu iddia eder. Bu doğrultuda kaleme aldığı üç eseri de iddiasının dayanağı olarak sunar. Dört mevsimde yaşanan değişimleri konu edinen Fusûl-i Erba‘a işte o eserlerden biridir. Bu makale, metni neşredildiği hâlde şimdiye kadar Latîfî’nin iddiaları çerçevesinde değerlendirilmemiş, hem muhtevasına hem de üslûbuna dair detaylı bir inceleme yapılmamış olan bu eserle ilgili söz konusu eksikliği gidermek amacıyla yazılmıştır. Öncelikle eserin türü, nüshaları, yazılış yeri, tarihi ve sebebi hakkında bilgiler ve bazı çıkarımlar paylaşılmıştır. Eserin muhteva incelemesinde sosyal hayata bakan yönüne odaklanılmıştır. Üslûp değerlendirmesi ise Latîfî’nin Fusûl-i Erba‘a’nın girişinde iyi bir nesrin nasıl olması gerektiğine, dolayısıyla kendi nesrinde nelere dikkat ettiğine dair verdiği ipuçlarından hareketle yapılmıştır. Buna göre şiir, seci ve mesel kullanımı şeklinde üç alt başlıkta incelenen son bölümde bir yandan Latîfî’nin bu unsurları nasıl kullandığı belirlenirken bir yandan da genel hatlarıyla değinilen Necâtî üslûbunu -özellikle mesel kullanımında- nesre nasıl ve ne kadar uyarlayabildiği sorgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

nesir, üslûp, sosyal hayat, dört mevsim, Latîfî, Necâtî, Fusûl-i Erba'a

Kaynakça

• AKDUR, Recep, M. Esin Ocaktan (2002), “Küresel Isınma ve İnsan Sağlığı”, Sağlık ve Toplum, 12/1, s. 3-8.
• AKSOY, Ömer Asım (1984), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II: Deyimler Sözlüğü, 4. Basım, Ankara: TDK.
• AKSOYAK, İ. Hakkı (2010), “Eski Türk Edebiyatında Nesir Üzerine Bazı Belirlemeler”, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları V: Nesrin İnşâsı: Düzyazıda Dil, Üslup ve Türler, haz. Hatice Aynur vd., İstanbul: Turkuaz, s. 56-71.
• ARSLAN, Ömer (2021), Necâtî Bey’in XV. ve XVI. Yüzyıl Klasik Türk Şiirine Tesiri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• ÂŞIK Çelebi (2010), Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ (İnceleme-Metin), haz. Filiz Kılıç, İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• BAĞDATLI Ahdî (2018), Gülşen-i Şu‘arâ, haz. Süleyman Solmaz, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• BENLİ, Şeyma (2019), Klasik Türk Edebiyatında Münazara, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Anabilim Dalı, Doktora Tezi.
• BENLİ, Şeyma (2021), A Unique Maqama in Ottoman Literature: Debate between a Fluent Woman and an Eloquent Young Husband by Nev‘îzâde Atâyî, İstanbul: Libra Kitap.
• BENLİ, Şeyma, Sibel Kocaer (2022), “Tercüme ve Telif Arasında Sebeb-i Telif Kurguları: Lâmiî Çelebi’nin Eser Yazma Gerekçeleri”, Yazma Eser Kültürü Sempozyumları I: Sebeb-i Telif: Osmanlı Müelliflerinin Açık ve Örtük Yazma Nedenleri, 8-10 Haziran 2022, İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.
• BOZKURT, Nebi (2009), “Sarık”, TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/sarik , e.t. 18.4.2023.
• CANIM, Rıdvan (2010), “Latîfî Tezkiresi’nde Dil ve Üslup”, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları V Nesrin İnşâsı: Düzyazıda Dil, Üslup ve Türler, Haz. Hatice Aynur vd., İstanbul: Turkuaz, s. 166-175.
• DİLÇİN, Cem (2009), Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, 9. basım, Ankara: TDK.
• DÜŞMEZ, Ö. Anıl, A. Melek Özyetgin (2021), “16. Yüzyıla Ait Nevâdirü’t-Tevârîh’te Geçen Deyimler Üzerine”, TEKE: Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 10/1, s. 64-83.
• GELİBOLULU Âlî (1994), Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, haz. Mustafa İsen, Ankara: AKM.
• GÖKCAN, Melike (2021), Mevsimler Risalesi Latifî Fusul-i Erbaa, Ankara: Akademisyen.
• HAZER, Dursun (2002), “Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretimi ve Okutulan Ders Kitapları”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, I, s. 274-293.
• KILIÇ, Atabey (2016), “Klâsik Türk Edebiyatında Tarz-ı Nesir Üç Müdür?”, Hikmet Akademik Edebiyat Dergisi Prof. Dr. Abdulkerim Abdulkadiroğlu Özel Sayısı, 2/3, s. 51-79.
• KILIÇ, Filiz, Ayşe Yıldız (2006), “Sehî, Latîfî ve Âşık Çelebi Tezkirelerinde Seci”, Osmanlı Araştırmaları Prof. Dr. Mehmet Çavuşoğlu’na Armağan, XXVII, s. 235-254.
• KINALIZÂDE Hasan Çelebi (2017), Tezkiretü’ş-Şu‘arâ, haz. Aysun Sungurhan, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• KIEL, Machiel (1994), “Dimetoka”, TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/dimetoka , e.t. 18.4.2023.
• KİREMİTÇİ, Elvan, Hamit Coşkun (2017), “Mevsimsellik ve Öznel İyi Oluş Arasındaki İlişkinin İncelenmesi”, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17/2, s. 239-248.
• KURNAZ, Cemal, Halil Çeltik (2010), Divan Şiiri Şekil Bilgisi, Ankara: H.
• KURNAZ, Cemal, Halil Çeltik (2012), Şekiller Arasında: Nazım Şekli Araştırmaları. Ankara: Kurgan Edebiyat.
• LATÎFÎ (1977), Evsâf-ı İstanbul, haz. Nermin Suner (Pekin), İstanbul: Baha.
• LATÎFÎ (2000), Tezkiretü’ş-şu‘ara ve Tabsıratü’n-nuzamâ (İnceleme-Metin). haz. Rıdvan Canım, Ankara: AYK Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• MUSALI, Vüsala (2016), “XVI. YY. Tezkirecisi ve Bilim Adamı Kastamonulu Latîfî’nin Hayatı ve Eserleri Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”, III. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Veli Sempozyumu: Kastamonu’da İlmî Hayat ve Kastamonulu Âlimler, ed. Ali Rafet Özkan vd., Kastamonu Üniversitesi, 6-8 Mayıs 2016, s. 644-653.
• OKUYUCU, Cihan, Ahmet Kartal, M. Fatih Köksal (2009), Klâsik Dönem Osmanlı Nesri, İstanbul: Kriter.
• ONAY, Ahmet Talât (2009), Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü: Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, haz. Cemâl Kurnaz, İstanbul: H.
• ÖGE, Sevil (2001), 15. Yy. Şâirlerinden Mesîhî, Cem Sultan, Ahmed Paşa, Necâtî Beg, Üsküblü İshak Çelebi ve Şeyhî’nin Dîvânlarında Atasözleri ve Deyimler, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ÖZYAŞAMIŞ Şakar, Sezer (2021), Eski Türkiye Türkçesinin Deyimler Sözlüğü. İstanbul: DBY.
• SA’DÜDDÎN Teftâzânî (2020), el-Mutavvel Şerhu Telhîsi Miftâhi’l-Ulûm: Belâgat İlimleri Beyân-Bedî’, 2. Cilt, çev. Zekeriya Çelik, İstanbul: Litera.
• SARAÇ, M. A. Yekta (2010), Klâsik Edebiyat Bilgisi: Belâgat, 7. Basım, İstanbul: Gökkubbe.
• SEHÎ Beg (2017), Heşt Bihişt, haz. Haluk İpekten vd., Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• SEVGİ, Ahmet (1985). “Latîfî’nin Rebî‘iyye-i Ezhâr Adlı Eseri Kayıp Mıdır?”, Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul 23-28 Eylül 1985, Tebliğler Kitabı II, s. 263-265.
• SEVGİ, Ahmet (1986), “Lâtifî’nin Enisü’l-Fusahâ Adlı Eserinin Muhtevâ ve Üslubu Üzerine Bir İnceleme”, Türk Kültürü Araştırmaları Phil. Dr. Hâmit Zübeyr Koşay’ın Hâtırasına Armağan, XXIV/2, s. 181-195.
• SEVGİ, Ahmet (1987), Latifi Hayatı ve Eserleri, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• SİNAN, Ahmet Turan (2005), “Necati Beg Divanındaki Deyimler Üzerine”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15/2, s. 107-114.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2015), “Manzum Metinler Işığında Bir Kalender Dervişinin Profili”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10/8, s. 141-220.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2017), Osmanlı Şiiri Kılavuzu 2, İstanbul: OSEDAM.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2019), Osmanlı Şiiri Kılavuzu 3, İstanbul: DBY.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2021), Osmanlı Şiiri Kılavuzu 5, İstanbul: DBY.
• TANYILDIZ, Ahmet (2007), “Klasik Dönem Türk Şiirinde Atasözü ve Deyim Kullanımı Bir Akımın Göstergesi midir?”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 6, s. 93-105.
• TARLAN, Ali Nihad (1963), Necatî Beg Divanı, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• TDK Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, https://sozluk.gov.tr , e.t. 15.03.2023.
• TDK Tarama Sözlüğü, https://sozluk.gov.tr , e.t. 15.03.2023.
• TIETZE, Andreas (2010), “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Düzyazı Biçemi”, çev. Zeynep Seviner, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları V: Nesrin İnşâsı: Düzyazıda Dil, Üslup ve Türler, haz. Hatice Aynur vd., İstanbul: Turkuaz, s. 188-213.
• TOSUN, İbrahim (2012), “Latîfî Tezkiresi’nde Seciler ve Tümce Özellikleri”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7/1, s. 2003-2016.
• WAGNER, E. (1993), “Munazara”, The Encyclopaedia of Islam, 7, Leiden: E.J.Brill, s. 565-568.
• YILDIZ, Ayşe (2017), “Tazarru‘-nâme Örneğinden Hareketle Klasik Türk Nesrinde Murassa Seciyi Yeniden Düşünmek”, Sivrihisarlı Sinan Paşa ve Nesir Edebiyatı, ed. A. Kartal & Z. Koylu, Eskişehir: Sivrihisar Belediyesi, s. 293-308.