"Sözden artuk nesne yokdur yâdigâr": Şair ve Haminin Motivasyonu

Yıl 2023, Cilt: 30 Sayı: 30, 486 - 498, 27.06.2023

Nazım Taşan

Bu makale için 25 Aralık 2023 tarihinde bir düzeltme yayımlandı. https://dergipark.org.tr/tr/pub/devdergisi/issue/81548/1408910

Öz

Mesnevi şairleri, eser kaleme alma nedenlerini, genel itibarla sebeb-i telif bölümünde belirtmiştir. Uhrevi beklenti içinde olan şairler, Hak rızasını kazanma, ümmete faydalı olma ve dini öğretme amacıyla eser kaleme alırken dünyevi gaye güden şairler, mansıp umma, nimete kavuşma, şöhret bulma gibi nedenlerle telife yönelmişlerdir. Şairler ayrıca sanat yapma, sanatlı söz söyleme çabası içinde olmuş, telifleriyle hüner göstermeyi istemişlerdir. Sebeb-i teliflerden anlaşıldığına göre eser üretiminde çeşitli saiklerin öne çıktığı görülür. Bu çeşitliliğe rağmen, şairlerin dünyada bir iz bırakmak amacıyla eser kaleme almaları, ortak bir tema olarak dikkat çeker. Ölüm düşüncesiyle yüzleşen şair, dünyanın geçiciliği karşısında bir çıkar yol olarak ardında yadigâr bırakma iştiyakı duymuş, kendisi öldükten sonra sözlerinin okunmasını ve adının anılmasını arzu etmiştir. Şairin hoş seda bırakma düşüncesi onu harekete geçiren, telife hız kazandıran başat unsurlardan olmuştur. Aynı muharrikin şair için olduğu kadar hami için de geçerli olduğu yine mesnevilerde söz konusu edilir. Yazılan eser sayesinde, iyilikle anılacağını düşünen padişahlar, şairleri desteklemişler ve güzel sözle birlikte adlarını yaşatmak istemişlerdir. Makalede, şairin telif yapma ve haminin şairi destekleme nedeni olarak eseri bir yadigâr addetmeleri mevzusu, Anadolu sahasında kaleme alınan Türkçe mesnevilerin kurucu eserleri örnekliğinde ele alınmıştır. Ayrıca esere yüklenen bu anlamın etkenleri üzerinde durulmuş; şair ve haminin, edebi eseri neden bir nişan yahut anıt gibi gördüğü sorusuna mesnevilerden hareketle cevap aranmış, dini literatürün ve eserin tarihi vesika olma hususunun soru ile ilgisine dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mesnevi, Sebeb-i Telif, Hami, İz Bırakma, Yadigâr

Kaynakça

• AKALIN, Mehmet (1975), Ahmedi: Cemşîd ü Hurşîd (İnceleme-Metin), Erzurum : Atatürk Üniversitesi.
• ALPAY, Gönül (1974), Ahmed-i Dai: Çengnâme (Tahlil ve Metin), Ankara : Hacettepe Üniversitesi.
• AYAN, Gönül (2009), “Anadolu Sahasında Yazılan Bazı “Yusuf u Züleyha” Mesnevilerinde Sebeb-i Telifler”, Turkish Studies, 4/3 Bahar, 227-272.
• AYAN, Hüseyin (1979), Şeyhoğlu Mustafa: Hurşidnâme (Hurşîd ü Ferahşâd) (İnceleme-Metin-Sözlük-Konu Dizini), Erzurum : Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• AYVERDİ, İlhan (2006), Kubbealtı Lugatı - Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2. Baskı, 3 cilt.
• BANARLI, Nihad Sami (1939), “Ahmedi ve Dasitan-ı Tevarih-i Mülûk-i Âl-i Osman”, Türkiyat Mecmuası, 6/49-176.
• BÜYÜKKAVAS KURAN, Şeyma (2006), “Mesneviden Romana Uzanan Sebeb-i Telif Yolu Üst Kurmacaya mı Çıkar?", Turkish Studies, 1/2 Güz, 172-201.
• CANIM, Rıdvan (2018), Latifi: Tezkiretü’ş-şuara ve tabsiratü’n-nuzama, Kültür Bakanlığı e-kitap arşivi, https://ekitap.ktb.gov.tr/ (23.03.2023).
• DİLÇİN, Cem (1991), Mesud b. Ahmed: Süheyl ü Nev-bahar (İnceleme-Metin-Sözlük), Ankara : Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi.
• DURMUŞ, Tuba Işınsu (2011), ““Mısr-ı Hünerde Kendüyi Satmak Gerek Kişi”: Tezkire Önsözleri, Divan Dibaceleri ve Sebeb-i Teliflerde Sanatçı Kendisini Nasıl “Satar”?”, Bilig, 57 Bahar, 65-81.
• DURMUŞ, Tuba Işınsu (2021), Şair ve Sultan: Osmanlı’da Edebi Himaye, İstanbul: Muhit Kitap.
• GÜNEŞ, Özlem (2010), Fahrî’nin Husrev u Şîrîn’i (Metin ve Tahlil), Nizâmî ve Şeyhî’nin Eserleriyle Karşılaştırılması, İstanbul : İstanbul Üniversitesi.
• İNALCIK, Halil (2015), Şair ve Patron: Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerinde Sosyolojik Bir İnceleme, Ankara : Doğu Batı Yayınları, 6. Basım.
• KARTAL, Ahmet (2013), Doğu’nun Uzun Hikâyesi: Türk Edebiyatında Mesnevi, İstanbul : Doğu Kütüphanesi, 2. Baskı.
• KAVRUK, Hasan (2003), Türkçe Mesnevilerde Sebeb-i Te’lif (Eser Yazma Sebebi), Malatya : Özserhat Yayıncılık.
• MAZIOĞLU, Hasibe (1974), Ahmed-i Fakih: Kitâbu evsâfı mesâcidi’ş-şerîfe, Ankara : Türk Dil Kurumu.
• ÖZCAN, Abdülkadir (2011), “Tevârîh-i Âl-i Osman”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: İSAM, 40/579-581.
• SHELLEY, Percy Bysshe (2020), Seçme Şiirler, çev. Volkan Hacıoğlu, İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları.
• TEZCAN, Nuran (2020), “Sebeb-i Telifte Poetika: Kutsal Yolculuk Egzotik Uzaklık”, Mazmundan Poetikaya, İKSAD, ss. 102-113.
• TEZCAN, Nuran (2016), Divan Edebiyatına Yeniden Bakış : Seçilmiş ve Gözden Geçirilmiş Makaleler, İstanbul : Yapı Kredi Yayınları.
• TİMURTAŞ, Faruk K. (1980), Şeyhi’nin Husrev ü Şirin’i (İnceleme-Metin), İstanbul : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• YAVUZ, Kemal (2000), Âşık Paşa: Garib-nâme, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• YAVUZ, Kemal (2007), Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı (Gülşen-nâme) Metin ve Aktarma, Kültür Bakanlığı e-kitap arşivi, https://ekitap.ktb.gov.tr/ (23.03.2023).
• YOLDAŞ, Kazım (1998), Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev’i (İnceleme-Metin), Malatya : İnönü Üniversitesi.
• YÜKSEL, Sedit (1965), Mehmed: Işk-name (İnceleme-Metin), Ankara : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi.