Künhü’l-Ahbâr’ın İlk Üç Rüknüne Göre Gelibolulu Âlî Mustafa Efendi

Yıl 2023, Cilt: 31 Sayı: 31, 250 - 268, 25.12.2023

Suat Donuk

Öz

Klasik Türk edebiyatı araştırmacıları bir sanatçının biyografisini kaleme almada önemli avantajlara sahiptir. Bu edebiyatın geniş biyografik kaynak havuzunda araştırdıkları şahsiyetin ham haldeki yaşam öyküsü bulunabilir. İlgili şahıs bir eserinde müstakil otobiyografisini yazmış veya otobiyografik pasajlar oluşturmuş olabilir. Bu imkanların yanı sıra ilgili sanatçı, yaşamından kesitleri eserine serpiştirmiş olabilir. Kalıp ibareler yardımıyla verilen bu bilgi kırıntılarını bir araya getiren araştırmacı ele aldığı sanatçının dört başı mamur bir biyografisini ortaya çıkartabilir. Gelibolulu Âlî Mustafa Efendi Künhü’l-ahbâr adlı umûmî tarihinde yaşamı hakkında bilgi istihracını mümkün kılan cümleler kurmuştur. Buradan elde edilen tespitler Gelibolulu Âlî Mustafa’nın halihazırdaki biyografisine ya yeni bir bilgi ya önceki bilgilerin tashihi ya da teyiti katkısı sunmaktadır. Künhü’l-ahbâr’ın ilk üç rüknündeki anlatımlar Âlî Mustafa’nın güncel biyografisine 970 (1562-63) senesinde Filistin, Gazze ve Askalan’da bulunduğu, 977 (1569-70) yılında hâlâ Şam’da vazife yaptığı, 997 (1588-89) tarihinde Tokat’a uğradığı, Van gölünde bir gemi kazasında kitaplarını zayi ettiği; Türkçe, Arapça, Farsça, Nevâyî dillerinde okuyup yazabildiği, İranlı meşhur sanatçıların Farsça şiirlerine nazire yazdığı, Ramazanoğlu Pîrî Paşa ile yakınlık kurduğu tespitlerini kazandırmaktadır. Künhü’l-ahbâr’da yer alan ifadeler Âlî Efendi’nin 1541 senesinde doğduğu, hak ettiği yerlere gelemediği için memnuniyetsiz ve kötümser olduğu, 1563’te Şam’da Lala Mustafa Paşa’nın kâtibi olarak bulunduğu, 1585’te Bağdat mal defterdarlığı yaptığı bilgilerini teyit etmektedir. Ayrıca Âlî Mustafa’nın Şam’da altı yıl kaldığı bilgisini sekiz yıl olarak tashih etmektedir. Bu makalede Künhü’l-ahbâr’ın ilk üç rüknünde Gelibolulu Âlî Mustafa’yla ilgili bilgi içeren cümleler sıralanmış, bu cümleler yardımıyla Âlî Efendi’nin yaşamı hakkında tespitler yapılmış ve bu tespitlerin onun güncel biyografisine katkısı ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Künhü’l-ahbâr, Gelibolulu Âlî Mustafa Efendi, Biyografi, 16. Yüzyıl

According to the First Three Episodes of Kunh al-Akhbâr, Gallipolian Âlî Mustafa Efendi

Öz

Classical Turkish literature researchers have significant advantages in writing an artist's biography. They can find the raw life story of the personality they are researching in the wide pool of biographical sources of literature. The relevant person may have written their own autobiography or created autobiographical passages in their work. In addition to these possibilities, the artist in question may have incorporated glimpses of their life and experiences through conventional phrases. By bringing together these fragments of information provided through established expressions, the researcher can construct a comprehensive biography of the artist in question. Gallipolian Âlî Mustafa Efendi has provided information about his life on the date of publication of Kunh al-Akhbâr. The findings obtained here contribute to the accuracy and confirmation of the existing biography of Gallipolian Âlî Mustafa. The narratives in the first three episodes of Kunh al-Akhbâr mention that Âlî Mustafa was present in Palestine, Gaza, and Askalan in the year 970 (1562-63), served in Syria in the year 977 (1569-70), was active in Tokat in the year 997 (1588-89), and that his books were lost in a shipwreck on Lake Van. It is also mentioned that he could read and write in Turkish, Arabic, Persian, and Nevâyi languages, that he composed parody poems in Persian on famous Iranian artists' poetry, and that he had a close relationship with Ramazanoğlu Pîrî Paşa. The statements found in Kunh al-Akhbâr provide information that Âlî Efendi was born in 1541, was dissatisfied and pessimistic because he couldn't reach deserving positions, served as the secretary of Lala Mustafa Pasha in Damascus in 1563, and held the position of registrar in Baghdad in 1585. Furthermore, the information about Âlî Mustafa staying in Damascus for six years is corrected to eight years. In this article, the sentences containing information about Gallipolian Âlî Mustafa are listed in the first three episodes of Kunh al-Akhbâr, and based on these sentences, determinations about Âlî Efendi's life have been made, contributing to his current biography.

Anahtar Kelimeler

Kunh al-Akhbâr, Gallipolian Âlî Mustafa Efendi, Biography, 16. Century

Kaynakça

• AKSOYAK, İ. H. (1999). Gelibolulu Mustafa Ali ve Divanlarının Tenkitli Metni, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• AKSOYAK, İ. H. ve M. İsen (19.09.2023). “ÂLÎ/ÇEŞMÎ Gelibolulu Mustafa”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü TEİS, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-cesmi-gelibolulu-mustafa
• AMBROS, E. G. (2014). “Geleneksel ‘Ben’ ile Bireysel ‘Ben’ Çelişkisi ve Gelibolulu Mustafa Âlî”, Gelibolulu Mustafa Âlî Çalıştayı Bildirileri 28-29 Nisan 2011, s. 65-73.
• ATSIZ, H. N. (2013). İstanbul Kütüphanelerine Göre Üç Bibliyografya Birgili Mehmed Efendi Bibliyografyası Ebussuud Bibliyografyası Âlî Bibliyografyası, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• ÇELİK, M. (2014). “Gelibolulu Mustafa Âlî ve Dönemin Eğitim Sistemine Yönelik Eleştirileri”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi = Journal of Divinity Faculty of Çanakkale Onsekiz Mart University [Kilitbahir], Sayı: 4, s. 77-93.
• ÇERÇİ, F. (2014). “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin III. Murat Dönemi Yönetim Hataları Konusundaki Bazı Görüşleri”, Gelibolulu Mustafa Âlî Çalıştayı Bildirileri 28-29 Nisan 2011, s. 175-195.
• DONUK, S. (2013). “Cevrî ve Nazm-ı Niyaz Mesnevisi”, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi TÜBAR, XXXIII, Bahar, s. 93-126.
• DONUK, S. (2017). Hada’iku’l-haka’ik fî Tekmileti’ş-şaka’ik Nev‘izade Atayi’nin Şaka’ik Zeyli, (Ed.) Derya Örs, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• DONUK, S. (2018). “Fazla Sayıda Yazma Nüshası Bulunan Hacimli Bir Eserin Nüsha Ailesinin ve Tenkitli Metninin Kurulması Hakkında Değerlendirmeler: Künhü’l-ahbâr Örneği”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı 21, ss. 115-146.
• DONUK, S. (2019). “Künhü’l-ahbâr Mukaddimesinde Gelibolulu Âlî’nin Yaşadığı Döneme Yönelik Eleştirileri”, Asead 5. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu = Ejser 5th International Symposium on Social Sciences 27-29 Nisan/April 2019 Kemer – Antalya Bildiriler Kitabı, Ankara: Astana Yayınları, s. 256-262.
• DONUK, S. (2020 a). Künhü’l-ahbâr 1. Rükün Gelibolulu Mustafa Âlî, (Ed.) Derya Örs, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• DONUK, S. (2020 b). Künhü’l-ahbâr 2. Rükün Gelibolulu Mustafa Âlî, (Ed.) Derya Örs, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. DONUK, S. (2021). Künhü’l-ahbâr 3. Rükün Gelibolulu Mustafa Âlî, (Ed.) Derya Örs, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• ERTAŞ, K. (2013). “Gelibolulu’lu Mustafa Âli’nin Hayatı ve Eserleri”, The Journal of Academic Social Science Studies, Cilt: VI, Sayı: 3, s. 191-211.
• İSEN, M. (2014). “Bir Biyografi Ustası Olarak Gelibolulu Mustafa Âlî”, Gelibolulu Mustafa Âlî Çalıştayı Bildirileri 28-29 Nisan 2011, s. 13-24.
• KILIÇ, F. (2010). Aşık Çelebi Meşairü’ş-şuara İnceleme-Metin, İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• KUTLUER, İ. (17.09.2023). “Mîzânü’l-hak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/mizanul-hak
• KUTLUK, İ. (1989). Kınalızâde Hasan Çelebi Tezkiretü’ş-şuarâ, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• KÜTÜKOĞLU, B. (19.09.2023). “Âlî Mustafa Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ali-mustafa-efendi#1
• ŞEKER, M. (1983). “Gelibolulu Mustafa ‘Âli’nin Hayatı ve Şahsiyeti”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 1, s. 159-172.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi (2019). eş-Şakâiku’n-nu‘mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye Osmanlı Âlimleri, (çev.) Muhammet Hekimoğlu, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• YAZICI, N. (2006). “Türk Edebiyatında Otobiyografi”, Türkbilig, Sayı 11, ss. 189-217.