BAYKARA MECLİSİ’NDEN YANSIMALAR -Edebî Meclisler, Meşhur Hânende, Sâzende ve Rakkâslar, Gizli İlimler, Türkistân’dan Mâverâünnehir’e Yapılan Kervan Yolculuğu-11

Yıl 2023, Cilt: 31 Sayı: 31, 370 - 420, 25.12.2023

Ahmet Kartal

Öz

Zeynüddîn-i Mahmûd-ı Vâsıfî tarafından XVI. asrın ikinci yarısında hatıra türünde Farsça olarak kaleme alınan Bedâyi’u’l-vekâyi’, özellikle Türk kültür ve sosyal hayatına dair ihtiva ettiği geniş ve önemli bilgiler vesilesiyle dikkat çekmektedir. Bu çalışmada, Bedâyi’u’l-vekâyi’de yer alan ve Türkistân coğrafyasındaki Türk kültür hayatına ışık tutup günümüze aktaran “giriş bölümü”nün tercümesine yer verilecektir. Klasik dönem dinî, ilmî ve edebî metinlerinde olduğu gibi hamdele, salvele, salât ve selâm ile başalayan bölümde; önce Safevîlerin gerçekleştirdiği istilanın Horâsân’da oluşturduğu olumsuzluklara, çıkarılan fitne ile halka yapılan zulümlere değinilmiş, bunlardan kurtulmak için gösterilen gayret ve yapılan çalışmalar dile getirilmiştir. Vâsıfî’nin, Herât’ta da vuku bulan bütün bu olumsuzluklardan dolayı düştüğü umutsuzluğun verdiği takatsizlik ve tahammülsüzlüğe dikkat çekilmiştir. Daha sonra gizli ilimlerde meşhur olan Ebu’l-cûd’un kendisiyle ilgili öngrülerinden dolayı Horâsân’dan Mâverâünnehir’e yaklaşık beş yüz kişilik bir kafileyle giden bir kervanla yaptığı yolculuğa geniş olarak değinilmiştir. 918/1512 yılının Muharrem/Nisan ayının sonlarında gerçekleşen bu yolculuk esnasında vuku bulan olaylar, oluşturulan meclisler, bu meclislere katılan dönemin meşhur sazende, hanende ve rakkasları, bu mecliste okunan şarkı ve şiirler ile meclis süresince irticalen yazılan şiirler hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca bu bölümde yer alan gizli ilimler, Semerkand şehri ile Uluğ Bey medresesi hakkında verilen bilgiler de dikkat çekmektedir

Anahtar Kelimeler

Edebî meclisler, gizli ilimler, nazire, övgü şiiri, Herât, Semerkand

Kaynakça

• ABDÜLAZÎZ ed-DÛRÎ (1991), “Bağdat” mad., DİA, c. 4, s. 425-433.
• AHMADOV, Shahı (2005), Azerbaycan’da Şiîliğin Yayılma Süreci, Doktora tezi, Ankara Üniversitesi.
• AKA, İsmail (1997), “Hândmîr” mad., DİA, c. 15, s. 550-552.
• ALBAYRAK, Nurettin (1993), “Cem” mad., DİA, c. 7, s. 279-280.
• ALGAR, Hamid- Ali Alpaslan (1998), “Hüseyin Baykara” mad., DİA, c. 18, s. 530- 532.
• ALÎ ŞÎR NEVÂYÎ (1323), Tercume-i Mecâlisü’n-nefâis: Mecâlisü’n-nefâis, DerTezkire-i Şu‘arâ-i Karn-i Nohum Hicrî, Te’lîf: Mîr Nizâmuddîn Alî Şîr Nevâ’î, (be-Sa‘y u İhtimâm-i Alî Asgar Hikmet), Tehrân [Bu eserin 1-178. sayfaları Fahri-yi Heratî’nin, 179-409. sayfaları ise Kazvînî’nin Mecâlisü’n-nefâis tercümesini kapsamaktadır.].
• ALÎ ŞÎR NEVÂYÎ (2001), Mecâlisü’n-nefâyis I (Giriş ve Metin), II (Çeviri ve Notlar), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ARMUTLU, Sadık (2022), “Alî Şîr Nevâyî’nin Hâfız-ı Şîrâzî’nin Gazellerine Yazdığı “Tetebbu”lar Üzerine Düşünceler”, Türk Dilinin Başçısı Alî Şîr Nevâyî-1, edt. Ahmet Kartal- Saniye Eraslan, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları. s. 95-115.
• ATEŞ, Ahmed (1968), İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler I, İstanbul.
• AYDIN, Cengiz-Gülseren AYDIN (1999), “Batlamyus” mad., DİA, c. 5, s. 196-199.
• BÂBÜR (2006); Baburnâme (Vekayi) Gazi Zahîreddin Muhammed Babur, Doğu Türkçesinden çeviren: Reşit Rahmeti Arat, Önsöz ve Tarihi Özet: Y. Hikmet Baydur, İstanbul: Kabalcı.
• BAYRAKDAR, Mehmet (2012), Bilinmeyen Bir Türk Ulusu: Kayanîler, Konya: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• BEKSAÇ, Engin (2012), “Uluğ Bey Medresesi” mad., DİA, c. 42, s. 212-213.
• BERBER, İlker (2029), Tarihi Kıpçak Türkçesi Sözlerinde Sosyal ve Kültürel Yaşam, Yüksek lisans tezi, Pamukkale Üniversitesi.
• CÂMÎ, Mevlânâ Abdurrahmân-i Câmî (1371), Bahâristân, be-tashîh-i Doktor İsmâîl-i Hâkimî, Tehrân.
• ÇELEBİ, İlyas (1997), “Havas İlmi” mad., DİA, c. 16, s. 517-521.
• ÇELEBİ, İlyas (1998), “Hızır” mad., DİA, c. 17, s. 411-412.
• ÇELEBİ, İlyas (2013), “Ye’cûc ve Me’cûc” mad., DİA, c. 43, s. 373-375.
• ÇELEBİ, İlyas (2013a), “Yıldıznâme” mad., DİA, c. 43, s. 545-547.
• ÇELEBİ, İlyas (2020), “Muska, Kelam” mad., DİA, c. 31, s. 267-269.
• ÇELİK, M. Bilal (2012), “Şibanîler ve Astrahanîler Devri Yerli Vakayinameleri”, History Studies: International Journal of History, Volume 4, Issue 2, p. 95-119.
• DEHHUDÂ, Ali Ekber (1373), Lugat-nâme, (14 cilt), Tehrân: Muessese-i İntişârât-i Çâp-i Dânişgâh-i Tehrân.
• DEVLETŞÂH, Emîr Devletşâh bin Alâü’d-devle Bahtîşâh el-Gâzî esSemerkandî (1901), Tezkiretü’ş-şu’arâ, nşr. Edward G. Browne, Leiden
• ERASLAN, Saniye (2019), “Türkistanlı Bir Şair: Vâsıfî ve Türkçe Şiirleri”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, XXIII, 758-774.
• ERASLAN, S. (2022). Uluğ Bir Çerâğ: Alî Şîr Nevâyî. Türk Dilinin Başçısı Alî Şîr Nevâyî-1, edt. Ahmet Kartal- Saniye Eraslan, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları. s. 9-87.
• ERASLAN, S. (2022a). Nevâyî Eserlerinin Yazma Nüshalarını Tespit Denemesi. Türk Dilinin Başçısı Alî Şîr Nevâyî-2, edt. Ahmet Kartal-Saniye Eraslan, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları. s. 723-893.
• ESİN, Emel (1991), “Amuderya” mad., DİA, c. 3, s. 98-99.
• FAZLIOĞLU, İhsan (2001), “Kadızâde-i Rûmî” mad., c. 24, s. 98-100.
• GÜNDÜZ, Tufan (2010), “Şah İsmâil” mad., DİA, , c. 38, s. 253-255.
• HAKÎKAT, Abdurrefî’ (1376), Ferheng-i Târîhî vu Cografyâyî Şehristânhâ-yi Îrân, çâp-i evvel, Tehrân.
• HAREKÂT, İbrahim (2003), “Mağrib” mad., DİA, c. 27, s. 314-318.
• HARMAN, Ömer Faruk (1994), “Dâvûd” mad., DİA, c. 9, s. 21-24.
• HAYYÂMPÛR, Doktor A. (1372), Ferheng-i Suhanverân, 2 c., Tehrân: Çâphâne-i Fecr-i İslâm.
• İSFİRÂZÎ, Mu’inüddîn Muhammed Zemçi (1338), Ravzatü’l-cennât fî-Evsâfi Medîneti’l-herât, bâ-tashîh- u havâşî vu ta’lîkât-i Seyyid Muhammed Kâzım İmâm, 2 cild, Tehrân: İntişârât-i Dânişgâh-i Tehrân.
• İSTAHRİ (2020), Ülkelerin Yolları [Değerlendirme-Metin], hzr. Murat Ağarı, 2. baskı, İstanbul: ayışığıkitapları.
• KANAR, Mehmet (2016), Büyük Türkçe-Farsça Sözlük, İstanbul: Say Yay.
• KAFALI, Mustafa (1993), “Cengiz Han” mad., DİA, c. 7, s. 367-369.
• KARADAĞ ÇINAR, Gülay – Şeyda ATAY (2022), “Buhara Özbek Hanlığı’nda Soyurgal ve Tanha Tipi Toprak Mülkiyeti (Şeybanîler ve Astrahanîler Devri)”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, c. 4, sy. 8, s. 577-588.
• KARAİSMAİLOĞLU, İsmail (1992), “Benâî” mad., DİA, c. 45, s. 429.
• KARTAL, Ahmet (2000), “Alî Şîr Nevâî’nin Mecâlisü’n-nefâis İsimli Tezkiresi ve XVI. Asırda Yapılan Farsça İki Tercümesi”, Bilig, sy. XIII, s. 21-65.
• KARTAL, Ahmet (2003), "Ali Şîr Nevâî’nin Farsça Siirleri", Bilig, s. 26, s. 147- 80.
• KARTAL, Ahmet (2015), “Baykara Meclisi’nden Yansımalar”, Dört Kıtada Folklorun İzinde: Prof. Dr. Özkul Çobanoğlu Armağanı, hzr. Metin Eren-Mehmet Karaaslan-Abdulselam Arvas, Ankara: Hakim Yayınları, s. 163-178.
• KARTAL, Ahmet (2018), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler-1”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 21, İstanbul, s. 541-562.
• KARTAL, Ahmet (2019), Hakîkate Düşen Gölge: Türk-Fars Edebî İlişkileri, 2. baskı, İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• KARTAL, Ahmet (2019a), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler-2”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 22, İstanbul, s. 525-578.
• KARTAL, Ahmet (2019b), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler-3”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 23, İstanbul, s. 610-668.
• KARTAL, Ahmet (2019c), “Türkistan’dan Yansımalar”, ESTAD Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Prof. Dr. Muhammed Nur DOĞAN Armağan Sayısı], c. 2, sy. 1, s. 125-156.
• KARTAL, Ahmet (2020), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Eğlence Meclisleri-Edebî Meclisler-Hikâyeler-4”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 24, İstanbul, s. 285-349.
• KARTAL, Ahmet (2020a), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -İlmî ve Edebî Meclisleri-Tarihî Olaylar-Hikâyeler-5“, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 25, İstanbul, s. 575-617.
• KARTAL, Ahmet (2021), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Alî Şîr Nevâî Etrafında Gelişen Olaylar-İlmî ve Edebî Meclisler-6”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 26, İstanbul, s. 335-389.
• KARTAL, Ahmet (2021a) “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler, Vâsıfî Etrafında Gelişen Olaylar 7“, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 27, İstanbul, s. 403-453.
• KARTAL, Ahmet (2022), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler, Eğlence Meclisleri, Çeşitli Olaylar ve Sultanlara Anlatılan Hikâyeler-8“, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 28, İstanbul, s. 203-463.
• KARTAL, Ahmet (2022a), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler, Hicivler, Sultanlara Anlatılan Hikâye ve Sunulan Resimler-9“, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 29, İstanbul, s. 753-787.
• KARTAL, Ahmet (2023), “Baykara Meclisinden Yansımalar: - İlmî ve Edebî Meclisler, Eğlence Meclisleri, Sultanlara Anlatılan Hikâyeler, Güreş ve Güreşçiler ile Güreş Eğitimi ve Müsabakaları-10”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 30, İstanbul, s. 312-342.
• KÂTİB ÇELEBİ (2013), Cihan-nüma, 2 c., ed. Said Öztürk, İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi Medeniyet Araştırmaları Merkezi.
• KAVAS, Ahmet (2001), “Kâbil” mad., DİA, c. 24, s. 28-29.
• KEMÂLEDDÎN İSMÂ’ÎL-İ İSFEHÂNÎ (1348), Dîvân-i Hallaku’l-me’ânî Ebu’l-fazl Kemâleddîn İsmâ’îl-i İsfehânî [bâ-mukaddime vu havâşî vu ta’lîkât u fihristhâ be-inzimâm-i Risâletü’l-kavs], bâ-ihtimâmî-i Huseyn-i Bahrululûmî. Tehrân: İntişârât-i Kitâb-furûşî-i Dihhudâ.
• KONUKÇU, Enver (1991s), “Bâbür” mad., DİA, c. 4, s. 395-396.
• KÖKSAL, Fatih (2006), Sana Benzer Güzel Olmaz Divan Şiirinde Nazîre, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KÚNOS, Ignos (1902), Sejx Sulejman Efendi’s Cagataj-Osmanisches Wörterbuch, Budapest.
• KURTULUŞ, Rıza (2022), “Keyânîler” mad., DİA, c. 25, s. 345-346.
• KUT, Günay (1989), “Ali Şîr Nevâî (ö. 906/1501)”, DİA, c. 2, s. 449-453.
• LEVEND, Agâh Sırrı (1965), Ali Şir Nevaî I, Hayatı Sanatı ve Kişiliği, Ankara: TDK Yayınları.
• MİRZA HAYDAR DUĞLAT (2006), Tarih-i Reşidî: Geride Bıraktıklarımızın Hikayesi, İngilizceye çeviri: E. Denison Ross, Türkçe çeviri: Osman Karatay, İstanbul: Selenge Yay.
• MU’ÎN, Muhammed (1371), Ferheng-i Fârsî, Şeş cild, Çâp-i heştum, Tehrân: Çâphâne-i Sipihr.
• NEVÂYÎ (1323), Mecâlisü’n-nefâ’is, Der-Tezkire-i Şu’arâ-i Karn-i Nohum-i Hicrî, Te’lîf: Mîr Nizâmuddîn Alîşîr Nevâî, (be-Sa’y u İhtimâm-i Alî Asgar Hikmet, Tehran. [Bu eserin 1-178. sayfaları Fahrî-i Herâtî’nin, 179-409. sayfaları ise Muhammed-i Kazvînî’nin Mecâlisü’n-nefâis tercümesini kapsamaktadır.]
• NEVÂYÎ, Abdulhuseyn (1324), Ricâl-i Kitâb-i Habîbu’s-siyer ez-Hamle-i Mogol- tâ Merg-i Şâh İsmâ’îl-i Evvel, Tehrân.
• NEVÂYÎ, Alî Şîr Nevâyî (2001), Mecâlisü’n-nefâyis I (Giriş ve Metin), II (Çeviri ve Notlar), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1988), “âb-ı hayat (Tasavvuf)” mad., DİA, c. 2, s. 3-4.
• OKUMUŞ, Ömer (1993), “Câmî, Abdurrahman” mad., DİA, c. 7, s. 94-99.
• ONAY, Ahmet Talat (2009), Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, hzr. Cemal Kurnaz, İstanbul: H Yayınları.
• ÖKTEN, Ertuğrul (2021), “Bir Timurlu Münşisi Neyi İnşa Eder? İhtiyar B. Gıyâsüddin’in Esâsü’l-İktibâs’ı Üzerine Bir İnceleme”, Dîvân: Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi, c. 26, sy. 50, s. 45-88.
• ÖZAYDIN, Abdulkerim (1993), “Canoğulları” mad., DİA, c. 7, s. 154-155.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim (2009), “Sencer” mad., DİA, c. 36, s. 507-511.
• ÖZDEMİR, Mehmet (1995), “Endülüs” mad., DİA, c. 11, s. 211-225.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi (2003), “Mâverâünnehir” mad., DİA, c. 28, s. 177-180.
• PAVET de COURTEILLE, A. (1870), El-Lügatü’l Nevāiyye ve’l-İstişhâdâtü’l-Çagatâiyye, Dictionnaire Turc Oriental. Paris. SÂM MÎRZÂ SAFEVÎ (1346), Tezkire-i Tuhfe-i Sâmî, tashîh u mukaddime ez: Ruknuddîn Humâyûnferruh, Tehrân.
• SELMÂN-İ SÂVECÎ (1371), Dîvân-i Selmân-i Sâvecî, bâ-mukaddime vu tashih-i Ustâd Ebu’l-kâsım-ı Hâlet, Tehrân: Neşriyyât-i Mâ.
• SELMÂN-İ SÂVECÎ (1376), Kulliyyât-i Selmân-i Sâvecî, be-tashih-i Doktor Abbâsali-yi Vefâyî, Tehrân.
• STEİNGASS, F. (1975), Persian-English Dictionary, Beirut: LibrairieduLiban.
• SÜMER, Tuğrul (2012), “Tuğrul Bey” mad., c. 41, s. 344-346.
• ŞAHİN, Mustafa (2013), Orta Çağda Herât Bölgesi [Gaznelilerin Kuruluşundan Timurluların yıkılışına Kadar] (961-1507), Doktora tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi.
• ŞAHİN, Mustafa (2018), “Ögedey Kağan’ın Herât Emîri Uygur Türk’ü Harlıg”, bilig, sy. 84, s. 23-43.
• ŞEMSEDDÎN SÂMÎ (1916), Kâmûsu’l-a’lâm, Tıpkıbasım, 6 c., Ankara: Kaşgar Neşriyat.
• ŞÜKÛN, Ziya (1984), Farsça-Türkçe Lûgat, Gencîne-i Güftâr Ferheng-i Ziyâ, (3 cilt), İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• TAKA, Muhlis (2021), Timurlular Devrinde Semerkand, Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi.
• TAŞAĞIL, Ahmet (2012), “Türkistân” mad., DİA, c. 41, s. 556-560.
• TOGAN, A. Zeki Velidi (1964), “Alî Şîr”, İA, c. 1, s. 349-57.
• TOKMAK, A. Naci (1996), “Hâcû-yi Kirmânî” mad., DİA, c. 14, s. 520-521.
• TOPALOĞLU, Bekir – İlyas ÇELEBİ (2015), Kelam Terimleri Sözlüğü, dördüncü baskı, İstanbul: İSAM Yayınları.
• TÖKEL, Dursun Ali (2000), Divan Şiirinde Mitolojik Unsurlar: Şahıslar Mitolojisi, Ankara: Akçağ Yay.
• TULUM, A. Mertol (2001), Tazarru’nâme, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay.
• TÜRKBEN AYDIN, Funda (2019), Nizâmi-yi Gencevî’nin Şerefnâme Adlı Mesnevisinin İncelenmesi, Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi.
• TÜRKOĞLU, İsmail (2010), “Şeybânîler” mad., DİA, c. 39, s. 54-47.
• UNAT, Yavuz (2012), “Uluğ Bey” mad., DİA, c. 42, s. 127-129.
• UYDU YÜCEL, Mualla (2012), “Ubeydullah Han” mad., DİA, c. 42, s. 22-23.
• ÜNLÜ, Suat (2013), Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi.
• ÜZÜM, İlyas (2002), “Kirâmen kâtibin” mad., DİA, c. 26, s. 59-60.
• VÂSIFÎ, Zeynüddîn Mahmûd-ı Vâsıfî (1349), Bedâyi’u’l-vekâyi’, (nşr. A. Boldirev), Cild-i evvel, Çâp-i divvom, İntişârât-i Bunyâd-i Ferheng-i Îrân, Çâphâne-i zer.
• WAARDENBURG, Jacques (2004), “Mesîh” mad., DİA, c. 29, s. 306-309. YAĞLI, Ali Rıza (2014), Timurlu Devletinde Vezirler ve Vezirlik Kurumu, Doktora tezi, Ankara Üniversitesi. YAVUZ, Yusuf Şevki-Zeki ÜNAL (1993), “Cebrâil” mad., DİA, c. 7, s. 202-204. YAVUZ, Yusuf Şevki (2022), “Kelam” mad., DİA, c. 25, s. 194-196. YAZICI, Tahsin (1995), “Ferîdun” mad., DİA, c. 12, s. 396. Yüce Kur’an ve Açıklamalı-Yorumlu Meâli (2016), hzr. Abdulkadir Şener -M. Cemal Sofuoğlu-Mustafa Yıldırım, İzmir. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir https://vajehyab.com/