Şair Bir Selçuklu Şehzadesi: Melik Toganşah ve Sikkeleri

Yıl 2024, Cilt: 32 Sayı: 32, 691 - 716, 30.06.2024

Sadi S. Kucur

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1437909

Öz

Büyük Selçuklu şehzadelerinden, Sultan Alp Arslan’ın oğlu Melik Toganşah’ın şiire düşkün olduğu, şairleri sevdiği hatta kendisinin de şiir söylediği hakkında bilgiler bulunmaktadır. Ancak kaynaklarda onun hayatıyla ilgili birkaç rivayet dışında siyasî faaliyetlerine ilişkin nerdeyse hiç bir bilgiye rastlanmamaktadır. Alp Arslan tarafından Herat melikliğine tayin edilmişse de bir süre sonra yerine başka birisinin gönderildiği kaydedilmektedir. Sultan Melikşah tahta çıktığı zaman ise onu tekrar Herat’a göndermiştir.
Vaktiyle M. Fuad Köprülü onun hakkında iki kaynağın verdiği malumattan başka bilgiye rastlanmadığını yazmıştır. Mehmet Altay Köymen ise onun hakkında bu iki kaynaktan başka üç kaynakta daha kayıt bulunduğunu tespit etmiş ve bunları yayımlamıştır. Bu makalede söz konusu eserlerdeki kısıtlı bilgiler dışında hakkında daha önce tanıtılmayan ve değerlendirilmeyen Melik Toganşah’ın bizzat darb ettirdiği sikkeler ışığında onun siyasî hayatı biraz daha aydınlatılmaya çalışılmıştır. Darp ettirdiği sikkelere göre, onun 465 (1072) – 466 (1073-74), 468 (1075-76) - 473 (1080-81) ve 475 (1082-83) yıllarında Herat, 474 (1081-82) yılında ise Mervu’r-Rûd hakimi olduğu kesinlik kazanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Toganşah, Büyük Selçuklular, Herat, Mervu'r-Rûd, Selçuklu sikkeleri

Kaynakça

• AHMED B. MAHMUD, Selçuknâme, haz. Erdoğan Merçil, İstanbul: Bilge Kültür Sanat 2011.
• ALPTEKİN, Coşkun, “Selçuklu Paraları”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 3 (1971), s. 435-591.
• ARMUTLU, Sadık, Büyük Selçuklu Şiiri, İstanbul: Selenge Yayınları 2021.
• AVFÎ, Muhammed, Kitâb-ı Lubâbu’l-Elbâb, ed. Edward G. Brown, II, London - Leide: Luzac & Co. - E. J. Brill, 1903.
• [BENÂKİTÎ, Fahr-i], Târîh-i Benâkitî, Ravzatü Uli’l-Elbâb fî Ma‘rifeti’t-Tevârîhi ve’l-Ensâb, nşr. Ca‘fer Şu‘âr, Tahran 1348.
• AL-BONDARİ, İrak ve Horasan Selçukluları Tarihi, trc. Kıvameddin Burslan, İstanbul: Türk Tarih Kurumu 1943.
• THE BRITISH MUSEUM, Department of Coins and Medals, nr. 1972.11.9.6; 1876.10.5.8.
• DESÛKÎ, Ahmed Muhammed Ebû Haşîş, “Nukûdu Toğan Şah Hâkimi’s-Selâcikati fî Vasati Horasan (465-475 H / 1072-1082 M)”, Mecelletu Merkezi’l-Meskûkâti’l-İslâmiyye (JINCE), 2 (Kahire 2019), s. 25-54.
• DEVLETŞAH b. Alâü’d-Devle Bahtîşâhî el-Gâzî es-Semerkandî, Kitâb-ı Tezkiretü’ş-Şu‘arâ, nşr. Edward G. Browne, London - Leide: Luzac & Co. – E. J. Brill 1901.
• _________, Şair Tezkireleri Tezkiretü’ş-Şuarâ, trc. Necati Lugal, İstanbul: Pinhan Yayıncılık 2011.
• (EZRAKÎ-i Herevî), Dîvân-ı Ezrakî-i Herevî, tashih, mukabele ve mukaddime Sa‘îd Nefîsî, Tahran 1336.
• HENNEQUIN, Gilles, Catalogue des Monnaies Musulmanes de la Bibliothéque Nationale: Les Saljuqs et Leurs Successeurs, Paris 1985.
• HOCANİYAZOV, Tirkeş, Katalog Monet Gosudarstva Velikikh Sel’dzhukov, Aşhabad 1979.
• EL-HÜSEYNÎ, Sadruddîn Ebu’l-Hasan ‘Ali ibn Nâsır ibn ‘Ali, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, trc. Necati Lügal, Ankara: Türk Tarih Kurumu 1999.
• İBNU’L-ADÎM, Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb, neşr. el-Mehdiyyu Îdu’r-Ravâdiyye, IV, London: el-Furkan 2016.
• _________, Biyografilerle Selçuklular Tarihi Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Heleb (Seçmeler), çev., notlar ve açıklamalar Ali Sevim, Ankara: TTK 1982.
• _________, Kemâlüddîn, Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb’de Selçuklular (H. 447-521 = 1055-1127), seçme, terc. ve değerl. Ali Sevim, Ankara: TTK 2014.
• İBNÜ’L-ESÎR, el-Kâmil’de Selçuklular, terc., notlar ve açıklamalar Abdülkerim Özaydın, İstanbul: Bilge Kültür Sanat 2022.
• İSFİZÂRÎ, Mu‘înü’d-dîn Muhammed-i Zemcî, Ravzâtü’l-Cennât fî Evsâfi Medîneti Herât, nşr. Seyyid Muhammed Kâzım İmam, I, Tehran 1338hş.
• KARAİSMAİLOĞLU, Adnan, “Selçuklu Sarayında Şiir ve Şair”, V. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (25-26 Nisan 1995), Konya 1996, s. 133-139.
• KARTAL, Ahmet, “Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu Saraylarındaki Edebî Faaliyetler Üzerine Düşünceler”, Bilig, 17 (Bahar 2001), s. 55-70.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları, Belleten, VII/27 (Temmuz 1943), s. 379-522.
• KÖYMEN, Mehmet Altay, “Selçuklu Hükümdarı Toganşah”, Necati Lugal Armağanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu 1968, s. 397-401.
• MÎRHÂND, Muhammed bin Hâvendşah bin Mahmud, Ravzatu’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ (Tabaka-i Selçûkıyye), trc. ve notlar Erkan Göksu, Ankara: Türk Tarih Kurumu 2018.
• ÖNGÜL, Ali, “Tekiş b. Alp Arslan”, Tarih Dergisi, 1995-2000 Fikret Işıltan Hatıra Sayısı, İstanbul 2000, s. 321-333.
• ÖZGÜDENLİ, Osman G., “Büyük Selçuklu Sultanlarına Ait Farsça Şiirler”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, I/2 (Sonbahar 2014), s. 39-67.
• ÖZKUZUGÜDENLİ, Bülent, Hasan-ı Yezdî'nin Câmi'u't-Tevârîh-i Hasenî isimli eserinin Selçuklular kısmı (Giriş - Farsça metin - Türkçe tercüme), Basılmamış Doktora Tezi, MÜTAE, İstanbul 2014.
• PİYADEOĞLU, Cihan, Güneş Ülkesi Horasan Büyük Selçuklular Dönemi, İstanbul: Kronik 2023.
• _________, “Selçuklu Hanedanının Önemli Bir Mensubu: İbrahim Yınal”, Türkiyat Mecmuası, XXIII (2013), s. 117-143.
• SCHWARZ, Florian, Sylloge Numorum Arabicorum Tübingen, BaIh und die Landschaften am Oberen Oxus, XIVc Hurasan III, Tübingen – Berlin: Ernst Wasmuth Verlag 2002.
• SEMERKANDÎ, Nizâmî-i Arûzî-i, Ahmed b. Ömer b. Ali, Çehâr Makale, tsh. Muhammed Kazvînî, Leyden – London: Brill – Luzac & Co. 1910.
• _________, Çehâr Makale-i Arûzî, tsh. Muhammed Kazvînî, nşr. M. Moîn, Tehran 1333.
• _________, Çehâr Makale, trc. Esin Eren Uysal, İstanbul: Demavend Yayınları 2016.
• SIBT İBNU’L-CEVZÎ, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, XIX, nşr. Muhammed Enes el-Hınn – Kâmil Muhammed el-Harrât, Dımaşk: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye 2014.
• _________, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, Seçme, trc. ve değerlendirme Ali Sevim, Ankara: Türk Tarih Kurumu 2011.
• Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), tercüme ve notlar: Halil İbrahim Gök, Fahrettin Çoşguner, Ankara 2014.
• TETLEY, G. E., The Ghaznavid and Seljuq Turks Poetry as a Source for Iranian History, Abingdon: Routledge 2009.
• TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş., 2005.
• ez-ZEHEBÎ, Şemsu’d-dîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-‘Alâm, neşr. Ömer Abdüsselâm Tedmurî, XXXIII, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî 1994.
• https://www.acsearch.info/search.html?term=toghanshah&category=1- 2&lot=&date_from=&date_to=&thesaurus=1&images=1&en=1&de=1&fr=1&it=1&es=1&ot=1&currency=usd&order=0 (16.12.2023)
• https://www.acsearch.info/search.html?term=takish+beg&category=1-2&lot=&date_from=&date_to=&thesaurus=1&images=1&en=1&de=1&fr=1&it=1&es=1&ot=1&currency=usd&order=0 (16.12.2023)
• https://numismatics.org/search/results? q=toghanshah%20AND%20imagesavailable%3Atrue%20AND%20department_facet%3A%22Islamic%22&lang=tr (16.12.2023) (ANS: American Numismatic Society Sikke Koleksiyonu).
• https://www.zeno.ru/showgallery.php?cat=5554 (16.12.2023)
• https://www.zeno.ru/showgallery.php?cat=5552 (16.12.2023)
• https://db.stevealbum.com/php/home.php (16.12.2023)
• https://www.numisbids.com/n.php?p=lot&sid=5736&lot=16 (16.12.2023).