SÎBEVEYHİ’NİN KIRAATLERLE İSTİŞHÂD YÖNTEMİ

Yıl 2022, Cilt: XXV Sayı: 2, 445 - 467, 04.01.2023

Mehmet Yılmaz , Mohammed Ourot

Öz

Kıraatlerin tefsire ve Arap dilinin gelişmesindeki etkisi de öteden beri tartışılagelmiştir. Ebû Bişr Sîbeveyhi’nin (ö. 180/796) el-Kitâb adlı eserinin Arap dilinin gelişmesindeki yeri ve önemi ayrıca bilinmektedir. Müellifin, adı geçen esrinde dilin kaidelerini izah ederken onları birtakım delillerle temellendirmek ihtiyacı hissettiği görülür. el-Kitâb üzerinden yapılan bu araştırmanın amacı, Arap gramerinin gelişmesinde önemli kilometre taşı sayılan Sîbeveyhi’nin alandaki görüşlerini temellendirirken farklılıklarıyla ortaya çıkan Kur’ân-ı Kerim kıraatine/kıraatlerine dair yaklaşımını, istişhadda kullandığı yöntemleri ortaya koymaktır. Çünkü Sîbeveyhi’nin bir konuda uyguladığı yöntem veya söyledikleri Arap dilinin tarihi boyunca hep dikkatle izlenmiş ve çoğunlukla referans alınmıştır.
Çalışmada, öncelikle kıraat ilminin tanımı, geçirdiği aşamalar, kıraat çeşitleri ve kısa tarihçesi ile kıraat farklılıklarındaki derinleşmesinin sebepleri üzerinde durulduktan sonra dilcilerin kıraatlerden referans almaya dair gösterdikleri yaklaşım, akabinde el-Kitâb merkeze alınarak müellifinin ortaya koyduğu yaklaşım ele alınacaktır. Bu konuda, Arap dili mekteplerinin kendine has ortalama bir yaklaşımı bulunsa da içlerinde mektebin ortak yaklaşıma mugayir görüşlerin sergilendiği de olmuştur. Sîbeveyhi ise kendine özgü ve birbirinden farklı istişhâd yöntemleri kullanmış, genel olarak kıraatlerden istişhâd ederken katı kurallar koyup onları doğrudan reddetmek yerine istişhadda yumuşak bir tavır sergilemiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap dili, istişhâd, Kur’an kıraati, Sîbeveyhi, el-Kitâb

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar. “İbn Mücâhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/214-215. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Azîme, Muhammed Abdülhâlık. Fehârisu Kitâb-i Sîbeveyhi ve dirâsetün leh. Kahire, 1975.
• Bâsrî, Ebû Ubeyde Ma‘mer b. el-Müsennâ et-Teymî. Mecâzu’l-Ḳurʾân. thk. Fuat Sezgin. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1381.
• Bennâ, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî. İtḥâfu fuḍalâi’l-beşer fi’l-ḳırââti’l-erbe‘ati’l-‘aşar. thk. Enes Mühra. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2006.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-necât, 1422/2001.
• Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Alî Muhammed ed-Dabbâ’. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1380.
• Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Müncidu’l-muḳri’în ve mürşidü’ṭ-ṭâlibîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Dervîş, Muhyiddîn İbn Ahmed Mustafa. İ‘râbu’l-Kur’ân ve beyânüh. 10 Cilt. Humus: Dârü’l-İrşâd li’ş-Şüûni’l-Câmiiyye, 4. Basım, ts.
• Durmuş, İsmail. “İstişhâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23:396. İstanbul: TDV Yayınları, 1988. Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Baḥru’l-muḥîṭ. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. İrtişâfu’ḍ-ḍarab min lisâni’l-ʿArab. thk. Recep Osman Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1998.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. el-İnṣâf fî mesâil’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîn: el-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Cevdet Mebrûk Muhammed Mebrûk. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2003.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbu’l-luġa. thk. Muhammed Ivaz Mer’ab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr’u İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Ferâhidî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed el-. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mehdî - İbrâhim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. İran: Müessesetu Dâri’l-Hicre, 1988.
• Ferrâ, Ebû Zekeriya Yahya b. Ziyâd. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yusuf en-Necati vd. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2010.
• Hudeysî, Hatice, Ebû Hayyân en-Nahvî, Mektebetu’n-Nahda, Bağdad, 1966.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Fettâh Osman el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi’l-ḳırâʾât ve’l-îżâḥ ʿanhâ. 2 Cilt. Kahire: Vizâratu’l-Evkâf, 1999.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Cemheretü’l-luġa. thk. Remzî Münîr Baalbekî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1993.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsa et-Temîmî. Kitâbu’s-seb‘a fi’l-ḳırâ’ât. thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 2. Basım, 1978.
• Kâdî, Abdülfettâh b. Abülganî. el-Büdûru’z-ẓâhira fi’l-ḳıraâti’l-‘aşeri’l-mütevâtira. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. Leṭâʾifu’l-işârât li-fünûni’l-ḳırâʾât. thk. Merkezü’dirâsâti’l-Kur’âniyye. 10 Cilt. Riyad: Vizâratü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, ts.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009. Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Hişâm Semîr el-Buhârî. 22 Cilt. Riyad: Âlemu’l-Kütüb, 2003.
• Ma’rife, Muhammed Hâdî. et-Temhîd fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Taâruf li’l-Matbûât, 2011.
• Mahzûmî, Mehdî. Medresetu’l-Kûfe ve menhecühâ fî dirâseti’l-luġa ve’n-naḥv. Mısır: Şeriketu Mektebeti Mustafa el-Babî el-Halebî, 1958.
• Muzeynî, Abdulazîz b. Süleymân. Mebâhis fî ‘ilmi’l-kırâat. Riyad: Dâru Künûzi İşbiliyâ, 2018.
• Mükerrem, Abdülâl Sâlim. el-Ḥalḳatu’l-mefḳûde fî târiḥi’l-naḥvil-‘Arabî. Lübnan: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Nâsif, Ali en-Necdî. Sîbeveyhi: İmâmu’n-nuḥât. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1979.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. İ‘râbu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali Beyzûn. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Öztürk, Mustafa. “Kur’an Kıraatlerinin Tarihsel Serencamına Genel Bir Bakış”. Ç. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (Mart 2003).
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdusselam Muhammed Harun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 3. Basım, 1988.
• Şelebî, Ahmet. Ebû ‘Alî el-Fârisî ve es̱eruhû fi’l-ḳırâât. Cidde: Dâru’l-Matbûâti’l-Hadîse, 1989.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1974.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah et-Türkî. 31 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc vd. 40 Cilt. Kuveyt: Dâru’l-Hidâye, 2. Basım, ts.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrahim b. Sehl. Meânî’l-Ḳurân ve i‘râbuhû. 5 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1979.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed et-Türkmânî. Ma‘rifetu’l-ḳurrâi’l-kibâr “ala”ṭabaḳâti ve’l-a’ṣâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1407.
• Zürkānî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilu’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. 2 Cilt. Halep: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts.