ŞÂFİÎ MEZHEBİNDE MAKÂSID LİTERATÜRÜNÜN GELİŞİM SEYRİ H. III -VIII

Yıl 2018, Sayı: 21, 75 - 98, 01.12.2018

İhsan Akay

Öz

İslam hukuk literatüründe makâsıd kavramı, makâsıdu’ş-şârî‘, makâsidu’s-şerîa, ve el-makâsidu’şşer‘iyye şeklinde ifade edilmektedir. Modern dönemde ise bu kavram “felsefetu’t-teşrî‘” olarak yaygınlık kazanmıştır. Fıkıh usulü ilminin bir alt dalı olarak zamanla ilmî bir disiplin haline gelmiştir. Genel kabule göre İslam hukuk tarihinde ilk usul eseri telif eden İmâm Şâfiî ve onun metodunu takip eden Kaffâl elKebîr, Cüveynî, Gazzâlî, İzz b. Abdisselâm ve Tâcuddîn es-Subkî adlı Şâfiî usûlcüler, makâsıd literatürünün oluşumunda büyük pay sahibi olmuşlardır. Şâfiî mezhebinde makâsıd ilminin ortaya çıkıp istikrar kazanması; oluşum, gelişim ve sistemleşme şeklinde üç aşamalı olarak gerçekleşmiştir. Bu çalışmada Şâfiî mezhebinin oluşumundan teşekkül ve istikrarına h. III-VIII. asırlara kadar geçen sürede makâsıd konusunda dönüm noktası sayılan yaklaşımlar ve eserler çerçevesinde oluşan edebiyata dair bazı değerlendirmeler yapılmıştır

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Şafiî, Makâsıd Literatürü, İslam felsefesi

DEVELOPMENT PROCESS OF MAQASID LITERATURE IN SHAFI’I DENOMINATION H. III-VIII

Öz

In Islamic law literature, term of maqasid is expressed with maqasidu al-shārī, makāsidu-s sharī, and almakāsīdū al-shariyyah terms. It has gained widespread popularity as "philosophy" in the modern period. As a branch of Usool-ul-Fiqh became a scientific discipline in the process. According to general acceptance, in the history of Islamic law, first work of usool is written by Shafi’i, and Qaffal, al-Qabir, Juwayni, Ghazzali, Izz b. Abdissalam, Tajuddin as-Subki followers of his method, Shafi’i usoolers have become a great share in the formation of maqasid literature. In the Shafi'i denomination, the systematization of maqasid discipline has been realized in three stages, namely, formation, development and systematization. In this study, some evalauations are made turning points views, works, studies about the maqasid and literatures about it

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Shafi'i, Maqâsid Literature, Islamic Philosophy

Kaynakça

• Akay, İhsan (Nisan 2018), “Muhammed b. Ali b. İsmail eş-Şâşî el-Kaffâl (ö. 365/976) ve Mehâsinu’ş-Şerî‘a fî Furû‘i’ş-Şâfi‘iyye” e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, S. 19, 505- 510.
• Apaydın, H. Yunus (2010), “İstıslah” Makâsıd ve İctihad İslâm Hukuk Felsefesi Araştırmaları, (Editör) Yaman, Ahmed İstanbul: Rağbet Yayınları, İstanbul s. 305-321.
• Attâr, Hasan b. Muhammed b. Mahmud (1437/2016), Hâşiyetu'l-Attâr alâ Cem'u'l-Cevâmi', Dâru'l- Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut.
• ….. (1999), “İbn Abdüsselâm” DİA C.19, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Aybakan, Bilal (2007), İmâm Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi, İz Yayıncılık, İstanbul.
• ….. (2010), “Sübkî” DİA C.38, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• ….. (2012), “el-Umm” DİA C.42, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit (1417/1997), Târîħu Bağdâd, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut.
• Başoğlu, Tuncay (2014), Fıkıh Usulünde Fahruddîn er-Râzî Mektebi, İSAM Yayınları, Ankara.
• Bedevî, Yusuf Ahmed Muhammed (2000), Makâsidu’ş-Şerîa inde İbn Teymiyye, Dâru’n-Nefâis, Ürdün.
• Bedir, Murteza (2008) “er-Risâle” DİA C. 37, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul.
• Boynukalın, Ertuğrul (1998), İslâm Hukukunda Gaye Problemi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Bûtî, Muhammed Said Ramazan (2009), Davâbitu’l-Maslaha fî’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, 7. Baskı, Dımaşk: Dâru’l-Fikr
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillah b. Yûsuf (1428/2007), Nihâyetu’l-Matlab fî Dirâyeti’l-Mezheb, Dâru’l-Minhâc, Beyrut.
• ….., (1418/1997), el-Burhân fî Usûli’l Fıkh, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut.
• ….., (1400/1980), el-Ğiyâsî, (Ğiyâsu’l-Umem fî’t-Tiyâsi’l-Zulem), Dâru’d-Da‘ve, İskenderiyye.
• Çağrıcı, Mustafa (1996), “Gazzâlî” DİA C.13, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Dîb, Abdulazîm Mahmud (1434/2013), Fıkhu İmâmu’l-Harameyn, 3. Baskı, Dâru’l-Minhâc, Beyrut.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. (1996), “Gazzâlî” DİA C.13, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• ….. (2003), “Maslahat” DİA C.28, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
• Ganâyim, Muhammed Nebîl (1338/2017), “Mekâsu'ş-Şerîa inde'ş-Şâfiî” Makâsıdu’ş-Şerîa fî’l- Mezâhibi’l-İslâmiyye, (Editör) Yemânî, Ahmed Zekî, 2. Baskı, Muessesetu’l-Furkân li’t- Turâsi’l-İslâmî, Londra, s. 209-227.
• Gazzalî, Muhammed b. Muhammed et-Tûsî (1428/2008), Şifâu’l-Galîl fî Beyâni’ş-Şebeh ve’l- Muhayyel ve Mesâliki’t-Ta‘lîl, thk. Nâcî es-Suveyd, el-Mektebetu’l-Asrîyye, Beyrut.
• ….., (1429/2009), el-Mustasfâ min İlmi’l-Usûl, thk. Nâcî es-Suveyd el-Mektebetu’l-Asrîyye, Beyrut.
• ….., (1313/1993), Esâsu'l-Kiyâs, Mektebetu'l-Ubeykân Riyad.
• Haçkalı, Abdurrahman (1999), İzzuddîn b. Abdisselâm’da Maslahat Nazariyesi, 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Samsun.
• ….., (2010) “İlgili Literatür Çerçevesinde Makâsıd İctihadının Tarihi Seyri” Makâsıd ve İctihad İslâm Hukuk Felsefesi Araştırmaları, (Editör) Yaman, Ahmed Rağbet Yayınları, İstanbul, s. 259-303.
• İbn Muhtâr, Ahmed Vifâk (1435/2014), Makâsidu’ş-Şerîa inde İmâmi’ş-Şâfiî, Dâru’s-Selâm, Kahire.
• İbn Abdusselâm, İzzüddîn Abdülazîz (1416/1996), el-Fevâid fî İhtisâri’l-Makâsıd, thk. İyâd Halid et-Tebbâ‘, Dâru’l-Fikr, Dımaşk.
• ….., (1431/2010), el-Kavâidu’l-Kubrâ (Kavâidu’l-Ahkâm fî İslâhi’l-Enâm). 4. Baskı, Dâru’l- Kalem, Dımaşk.
• İbn Asâkir, Ali b. Hasan (t.y.), Tebyînu Kezibi'l-Mufterî fî mâ Nusibe, Mektebutu’l-Ezheriyye li’t- Turâs, Kâhire.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir (1433/2011), Makâsıdu’ş-Şerî‘ati’l-İslâmiyye, thk. Muhammed et- Tâhir el-Meysâvî, 2. Baskı, Dâru’l-Beyân, Beyrut.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed (t.y.), el-Mukaddime, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, Beyrut.
• İbn Muhtâr, Ahmed Vifâk (1435/2014), Makâsidu’ş-Şerîa inde İmâmi’ş-Şâfiî, Dâru’s-Selâm, Kahire.
• İmân, Muhammed Kemâleddîn (2007), ed-Delîlu’l-İrşâdî ilâ Makâsidi’ş-Şerî‘ati’l-İslâmiyye, Muessesetu'l-Furkân, Kahire.
• Irâkî, Veliyyuddîn Ahmed b. Abdurrahîm (1425/2004), el-Gaysu'l-Hâmi‘ Şerhu Cem‘i'l-Cevâmi‘, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, Beyrût.
• Kaffâl, Muhammed b. Ali b. İsmail b. eş-Şaşî (1428/2007), Mahâsinu’ş-Şerî’a fi Furû’i’ş-Şafiî, Daru’l-Kitabi’l-İlmiye, Beyrut.
• Kallek, Cengiz (2001), “Kaffâl, Muhammed b. Ali” DİA C.29, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref (t.y.), Tehzîbu’l-Esmâ ve’l-Luğât, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut.
• Özdemir, İbrahim (2016), Usûl-i Fıkıh’ta Ta‘lîl Tartışmaları, Rağbet Yayınları, İstanbul.
• Pekcan, Ali (2008), “Makâsıd Literatürüne Dair”, İslam Hukuku Araştırmaları,S. 11, s. 417-438.
• Raysûnî, Ahmed (1416/1995), Nazariyyetü’l-Makâsıd inde’ş-Şâtıbî, 4. Baskı, el-Mahhedu’l-Alemî li’l-Fikri’l-İslâmî, Virjinya.
• ….., (1424/2003), Min A‘lâmi’l-Fikri’l-Makâsidî, Dâru’l-Hâdî, Beyrut.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer et-Taberistânî (1430/2009), el-Mahsûl fî İlmi Usûli’l-Fıkh, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, Beyrût.
• Siddîkî, Muhammed Necâtullah (1437/2016), Makâsıdu’ş-Şerîa ve’l-Heyyâtu’l-Muâsira, (Çev.) Muhammed Rahmetullah en-Nedvî, Dâru’l-Kalem, Dımaşk.
• Subkî, Tâcuddîn Abdulvahhâb b. Takyiddîn (1325/2004), el-İbhâc fî Şerhi’l-Minhâc, Dâru’l- Kutubi’l-İlmiye, Beyrût.
• ….., (1416/1995), Cem‘u’l-Cevâmi‘ (Bennânî Hâşiyesi içinde Mahallî şerhiyle beraber), thk. Abdurrahman eş-Şirbînî, Dâru’l-Fikr, Beyrût.
• ….., (1413/1993), Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kubrâ, 2. Baskı, Dâru’l-Hicr, yy.
• ….., (1430/2009), Ref‘u’l-Hâcib an Muhtasari İbni’l-Hâcib, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, Beyrut.
• Süleymânî, Muhammed (1338/2017), “Ebû Bekr el-Kaffâl eş-Şâşî ve Kitâbuhu Mehâsinu'ş-Şerîa” Makâsıdu’ş-Şerîa fî’l-Mezâhibi’l-İslâmiyye, (Editör) Yemânî, Ahmed Zekî, 2. Baskı, Muessesetu’l-Furkân li’t-Turâsi’l-İslâmî, Londra, s. 375-393.
• Süyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr (1387/1967), Husnu'l-Muhâdara fi Târîhi Mısr ve'l- Kâhire, Dâru'l-İhyâ, Kahire.
• ….., (1418/1998), el-Eşbâh ve’n-Nazâir fî Furûi Fıkhi’ş-Şâfiî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris (1432/2011), el-Umm, 4. Baskı, Dâru İbn Hazm, Beyrût.
• ….., (1358/1940), er-Risâle, Mektebetu’l-Halebî, Kahire.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali b. Yusuf el-Fîrûzâbâdî (1390/1970), Tabakâtu’l-Fukahâ, Dâru’r- Râidi’l-Arabî, Beyrut.
• Ünsal, Ahmet (2006), İslâm Hukukunda Fayda İlkesi, Nüans, İstanbul.
• Yaran, Rahmi (Yaz 2006), “Cüveynî’den İbn Abdüsselam’a Makâsıd/Maslahat Söylemi”, Ekev Akademi Dergisi, S: 28, s. 191-214.
• ….., (Bahar 2005), “Cüveynî Öncesi Makâsıd Söylemi”, MÜİF Dergisi, S. 1, s. 93-123.
• Yaşar, Mehmet Aziz (2018), Tâciddîn es-Sübkî ve Usûlcülüğü, Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, Mardin.
• Yiğit, Metin (2012), “İmam Şâfiî’de Arapça Vurgusu ve Lâfız-Mana Dengesi” Uluslararas1 İmam Şâfiî Sempozyumu, Diyarbakır, 7-9 Mayıs 2010. (Uluslararas1 İmam Şâfiî Sempozyumu Bildirileri, Kent Işıkları, İstanbul, s. 804-835)
• Yılmaz, Ömer (2010), Makâsıd Düşüncesinin Ortaya Çıkışı ve İlk Kaynakları, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul
• Yûbî, Muhammed Sa‘d b. Ahmed b. Mes‘ûd (1418/1998), Makâsidu’ş-Şerî‘ati’l-İslâmiyye, Dâru'l- Hicre, Riyâd.
• Zencânî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mahmûd b. Bahtyâr (1398/1978), Tahrîcu’l-Furû‘ ale’l-Usûl, 2. Baskı, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillah (1418/1988), Teşnîfu’l-Mesâmiʽ bi Cemʽi’l-Cevâmi‘, Mektebetu Kurtûba, Kahire.
• ….., (1428/2007), el-Bahru'l-Muhît fî Usûli'l-Fıkh, Dârû’l Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut.
• Zuraî, Şemsuddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb (t.y.), Miftâhu Dâri’s-Saâde, Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, Beyrut.