ORTA ASYA'DAN ANADOLU'YA GÜNEŞ SEMBOLİZMİ: MEZAR TAŞLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2024, Sayı: 35, 79 - 104, 29.02.2024

Oğuz Bozdemir

https://doi.org/10.15182/diclesosbed.1346566

Öz

Orta Asya ve Anadolu'da bulunan Türk mezar taşları, uzun bir geçmişe sahip ortak kültürel mirasın önemli bir parçası olan ve sembolik önem taşıyan tarihi eserlerdir. Bu yapılar, Türk kültürünün ve sanatının önemli bir unsurunu oluştururlar ve çeşitli anlamlara sahiptirler. Türk kültürüne ait sembollerle bezenen mezar taşları, toplumda saygın bir yere sahip olan kişileri temsil etmek amacıyla özenle tasarlanmış ve detaylandırılmış yapılardır. Geleneksel Türk Mezar yapılarında kullanılan sembollerden biri olan Güneş, eski Türk toplumlarının yaşam tarzı ve gelenekleri hakkında önemli bilgiler verir ve bu bölgelerin kültürlerine ilişkin değerli ipuçları sunar. Orta Asya Kurganlarındaki semboller, toplumun tarihsel geçmişi hakkında zengin içeriklere sahiptir. Aynı zamanda, Anadolu’da bazı mezar yapılarında görülen simgelerle aralarında sanatsal, tarihsel ve kültürel yönden benzerlikler bulunmaktadır. Bu çalışma, Orta Asya ve Anadolu'daki mezar yapılarında bulunan güneş sembollerinin incelenmesi yoluyla, bu iki bölge arasındaki kültürel etkileşimi ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Güneş, Sembol, Mezar Taşı, Anadolu.

Kaynakça

• Arslan, A. S. (2017). “Taşlar konuşur”: Türk mezar taşlarının biçim dili̇. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi̇, 6(3), 1923-1937.
• Arslan, A. S. (2018). Kayseri Zamantı Irmağı çevresindeki bezemeli mezar taşları. Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Aydoğdu, A. (2011). 19. Yüzyılda İstanbul'daki bazı hazirelerdeki (sur içi bölgesi) mezar taşlarındaki kullanılan motiflerin analizi. (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Baş, G. (2012). Mardin’de Türk dönemine ait bilinmeyen bir mezar ve mezar taşları. Türk Dünyası Sosyal Bi̇li̇mler Dergi̇si̇, (61), 31-46.
• Baykara, T. (1993). Asya Türk kültürünün bir unsuru olarak mezar taşı. Vakıf Haftası Dergisi, (10), 127-132.
• Berkli, Y. (2007). Erzurum ve Erzincan çevresinde görülen koyun, koç ve at biçimli mezar taşları ve sanat tarihindeki yeri. (YÖK Tez Merkezi, Doktora). Atatürk Üniversitesi.
• Beyazit, M. (2020). Ruhu olan taşlar: Kale-i Tavas mezarlığından örnekler. İçinde M. Aydın ve S. İnan (Eds.). Dr. Kemal Daşcıoğlu’na VEFA, (ss. 919-934). Pegem Akademi.
• Biçici, H. K. (2020). Çeşme kalesinde bulunan süslü mezar taşları. İksad Yayınevi.
• Bi̇li̇ć, T. (2021). Early identifications of Apollo with the physical sun in ancient Greece tradition and interpretation. Mnemosyne, 74(5), 709-736.
• Bizbirlik, A. (2013). Manisa Hüsrev Ağa Camii haziresinde bulunan mezar taşlan üzerine. İçinde Hasan B., Mustafa T., Ali M. H., ve Gül H. K. (Eds.). Selçuklu Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (ss. 311-327). Selçuk Üniversitesi Matbaası.
• Bonnerjea, B. (1935). Eclipses among ancient and primitive peoples. Ameri̇can Associ̇ati̇on for the Advancement of Sci̇ence, 40(1), 63-69.
• Budak, H. K. (2019). Bursa Mustafakemalpaşa’daki Osmanlı mezar taşları. (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans). Bursa Uludağ Üniversitesi.
• Çal, H. (2011). Erzincan Çayırlı ilçesi mezarlarında kuş motifi. Milli Folklor Dergisi, 12(89), 220-239.
• Çal, H. (2020). Malatya kırklar mezarlığı mezar – mezar taşlarında bezeme. Bilig, (94), 159-187.
• Çal, H. (2021). Türkiye mezar taşı tipleri 1: güneş tepelikliler. Belleten, 85(303), 645-690.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk mitolojisinin ana hatları. Kabalcı Yayınevi̇.
• Çoruhlu, Y. (2016). Orta ve İç Asya’nın erken devir Türk mezar mimarisi üzerine bir deneme. Ötüken Neşriyat.
• Çoruhlu, Y. (2017). Erken devir Türk sanatı, İç Asya’da Türk sanatının doğuşu ve gelişmesi. Kabalcı Yayınevi̇.
• Dong, H. (2013). A metaphoric study of Chinese sun myths. Internati̇onal Conference on the Modern Development of Humani̇ti̇es and Soci̇al Sci̇ence, 32(1), 250-252.
• Esin, E. (1972). Kün-ay: ay-yıldız motifinin Proto-Türk devirden hakanlılara kadar ikonografisi, VII Türk Tarih Kongresi Bildiriler, 313-359.
• Gök, N., & Kutlu, M. (2005). Hîlâl ve ay-yıldız motifi: sembol ve ideolojik kullanım. Doğu Batı Düşünce Dergisi, 8(31), 267-287.
• Guardi̇ola, E. U., Alsi̇na, J. L. F. & Rego, J. V. (2014). The influence of religious and cosmological beliefs on the solar architecture of the ancient world. Internati̇onal Journal of Archi̇tectural Engi̇neeri̇ng Technology, 1(1), 3-11.
• Hoppal, M. (2012). Şamanlar ve semboller kaya resmi ve göstergebilim. Yapı Kredi̇ Yayınları.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün şamani̇zm materyaller ve araştırmalar. Türk Tarih Kurumu Basımevi̇.
• Javadi̇, S. (2021). How the world views solar deities. Journal of Art & Ci̇vi̇li̇zati̇on of the Ori̇ent, 8(30), 5-14.
• Jung, C. G. (2020). İnsan ve sembolleri. Kabalcı Yayınevi̇.
• Karadayı, O. N. (2021). İbnü'l-Arabî'de güneş-ay-yıldız sembolizmi. Ekev Akademi Dergisi, 25(86), 449-466.
• Kaya, B., & Uzunöz, C. K. (2019). Anadolu’daki doğa motifleriyle anlatımın Sivas Zara Bolucan Köyü mezar taşları üzerinden incelenmesi. İletişim Çalışmaları Dergisi, 5(2), 163-176.
• Kayseri̇l, A. (2015). Erzurum şehrindeki mezar taşlarının kültürel coğrafya bakış açısıyla incelenmesi. Fenomen Yayıncılık.
• Koca, S. K. (2012). Türk kültüründe sembollerin dili. (YÖK Tez Merkezi, Doktora). Sakarya Üniversitesi.
• Levi̇-Bruhl, L. (2016). İlkel toplumlarda mistik deneyim ve simgeler. Doğu Batı Yayınları.
• Martynov, A. İ. (1988). The solar cult and the tree of life. Arcti̇c Anthropology, 2(25), 12-29.
• Ögel, S. (1964). Anadolu Selçuklu san’atının önemli̇ bir kaynağı: Gazne san’atı. Türk Kültürü Araştırmaları̇, 286(2), 197-205.
• Roux, J. (2011). Eski̇ Türk mitolojisi̇. Bi̇lgesu Yayıncılık.
• Roux, J. P. (1999). Altay Türklerinde ölüm. Kabalcı Yayınevi̇.
• Roux, J. P. (2008). Türklerin tarihi, Pasifik\'ten Akdeniz\'e 2000 yıl. Kabalcı Yayınevi̇.
• Seyirci, M., & Topbaş, A. (1996). Antalya yöresi motifli Yörük mezartaşları. Adalya, Suna- İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yıllığı, (1), 115-124.
• Sharifzadeh, M., & Feizimoghaddam, E. (2018). A comparative study of the sphinx in Achaemenid art and Seljuk art. Bagh-e Nazar, 15(64), 59-76.
• Şener, C. (1996). Şamanizm. Bds Yayınları.
• T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, “Mezar Taşı (Şahide)”, (2016, Temmuz 21) http://www.kulturvarliklari.gov.tr/yazdir?7BACC91DEA3C25EFCD45048FEE5B9303 , (Erişim tarihi: 31.07.2023).
• Tryjarski, E. (2012). Türkler ve ölüm. Pinhan Yayıncılık.
• Turan, H. (2017). Şîr ü Hûrşîd tasvirinin kökeni ve içeriğine dair düşünceler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(51), 445-475.
• Tütüncügil, E. Ç. (2020). Geç dönem Osmanlı mezar taşı üretim sürecine bir örnek: Kokluca (İzmir) mezarlığı. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, (22), 111-129.
• Wuam, P. W. & Shehu, K. (2022). Hausa people’s perception of eclipses: a natural phenomena or superstition?. Internati̇onal Journal of Intellectual Di̇scourse, 5(2), 355-365.