İMÂM-I ÂZAM EBÛ HANÎFE’NİN AKILCI YÖNTEMİNİN (RE’YCİ) BAŞLICA NEDENLERİ VE DÜŞÜNCELERİNİN OLUŞTUĞU İLMÎ ORTAM

Yıl 2018, Cilt: 54 Sayı: 1, 75 - 92, 16.04.2018

Adnan Koşum

Öz

İslam hukuk tarihinde akılcılık denildiğinde
akla ilk gelen şahsiyet kuşkusuz Ebû Hanîfe’dir.
Ebû Hanîfe’nin akılcılığı aklın
bilginin kaynağı olması anlamında de- ğil, nasların yorumlanmasında akla biçilen
rolün diğer mezheplere göre daha fazla olması manasındadır.
Ebû Hanîfe, kişilik özelliklerinin,
entelektüel birikiminin, toplumsal hayatın içinde olmasının, mensubu olduğu
bilimsel geleneğin hocalara
bağlılık özelliği taşımasının, mezhep içi hükümlerde
bütünlük ve tutarlılık arayışının ve bir takım çevresel faktörlerin sonucu
olarak nasların yorumlanmasında akılcı (reyci) bir tutum izlemiş ve bu özelliği
ile temayüz etmiştir. Bunun sonucu
olarak da ictihad faaliyetlerinde
kıyas ve istihsan gibi aklı kul- lanmayı gerektiren yorumlama biçimlerini
yoğun bir şekilde kullanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ebû Hanîfe, Akılcılık, Re’y, Kıyas, İstihsan

THE MAIN REASONS OF ABU HANİFAH’S RATIONALIST METHOD AND THE SCIENTIFIC ENVIRONMENT THAT FORMED HIS THOUGHTS

Öz

The person who first comes to mind when the topic is the concept
of rationality in the history of Islamic law,
that per- son is, undoubtedly, Abu Hanifa. The rationality of Abu Hanifa does not mean that the ration is the source of knowledge but rather the
role of reason- ing in the interpretation of nusus is greater than in other sects. As a result of his personality traits, intellectual accumulation, being an active member of the social
life, loyalty of his scientific tradition to scholars, his search for integrity and
coherence in sectarian rules and some other environmental fac- tors, Abu Hanifa followed a rational attitude
(using and applying ra’y) in the interpretation of nusus, and he came into prom- inence
with this ratio- nality-centered feature. Therefore, he intensely used forms of interpreta- tion that
require the use of reasoning such as qiyas and istihsan in his ijtihad
activities.

Anahtar Kelimeler

Abu Hanifa, Rationality, Ra’y, Qiyas, Istihsan

Kaynakça

• Abdülkadir, Ali Hasan, Nazra Âmme fî Târîhi’t-Teşrîi’l-İslâmî, Kâhire 1965.
• Altıntaş, Ramazan, “Ebû Hanîfe’nin Akıl-Vahiy Anlayışı”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 2:1 (2004), ss. 3-22.
• Apaydın, H.Yunus, “Bir Muhafazakâr Reycilik Teorisyeni: Ebû Hanîfe”, İslamî Araştırmalar Dergisi, c. 15, sy. 1–2, Ankara, 2002.
• Aras, M. Özgü, Ebû Hanîfe’nin Hocası Hammad ve Fıkhî Görüşleri, Beyan, İstanbul 1996.
• Aydın, İbrahim Hakkı, “İstihsân Temelinde Akıl ve Ebû Hanîfe”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, Ebû Hanîfe Özel sayısı, c. 15, sayı: 1-2.
• el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali el-Hatîb, Târîhu Bağdâd, Kahire 1349/1931.
• Bakkal, Ali, İslâm Fıkıh Mezhepleri, Rağbet yayınları, İstanbul 2007.
• Bardakoğlu, Ali, “Hanefi Mezhebi”, DİA, İstanbul, 1997.
• Beroje, Sahip, İslâm Hukukunda Ehl-i Re’y ve Re’y Merkezli Fıkıh An- layışı (Ya da Ebû Hanîfe ve Arkadaşlarının Fıkıhta Re’yi Kullanma Tarzı), İslâmî Araştırmalar Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 1-2, 2002.
• Bezzâzî, Muvaffak b. Ahmed el-Mekkî el-Hârizmî, Menâkıbü’l- İmâmi’l-A’zam, Beyrut 1981.
• Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslam Aklının Oluşumu, (trc: İbrahim Akbaba), Kitabevi, İstanbul 2000. ed-Dakûkî, Hüseyin Ali, “Hîre”, DİA, İstanbul, 1998.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah, İctihâd Risâlesi, çev. Rahmi Yaran, Gelenek 2002.
• ----------, Hüccetullâhi’l-Bâliğa, İstanbul 1994.
• Dirînî, Muhammed Fethi, el-Minhâcü’l-usûliyye fi’l-İctihad bi’r-Re’y fi’ş-teşrî’il-İslâmî, eş-Şeriketü’l-Müttehide, Dımaşk 1985.
• Ebû Zehra, Muhammed, Ebû Hanîfe, Hayâtühü ve Asruhû, Ârâühû ve Fıkhuhû, Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1947.
• Emin, Ahmed, Duha’l-İslâm, Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, Beyrut t.y.
• Hamidullah Muhammed, İslâm’ın Doğuşu, çev. Murat Çiftkaya, Beyan Yayınları, İstanbul 2002.
• Hasan, Ahmad, The Early Development of Islamic Jurisprudence, İs- lamabad 1988.
• Hazne, Heysem, Tatavvuru’l-Fikri’l-Usûli’l-Hanefî, Dârü’r-Râzî, Am- man, 2007/1428.
• ----------, İbn Hacer Şihâbü’d-Dîn Ahmed, el-Hayrâtü’l-Hisân fî Menâ- kıbi’l-İmâmi’l-A’zam Ebî Hanîfe en-Nu’mân, Kahire, 1304.
• Heytemî, İbn Hacer, Fıkhın Sultanı İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe, trc. Manastırlı İsmail Hakkı, Hazırlayanlar: Sıtkı Çoban-Fatih Başpınar, Se- merkand, İstanbul 2010.
• Hökelekli, Hayati, İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe’nin Kişilik Yapısı, Kurav, 2003.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf en-Nemerî, Câmiu Beyâni’l-İlm ve Fad- lihi ve mâ yenbeğî fî rivâyetihi ve hamlih, Dâru’l-Erkâm, 1398/1978.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, Te’vîlu Muhteli- fi’l-Hadîs, thk. Abdülkadir Ahmed Ata, Beyrut 1988.
• İsfahânî, Râgıp, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, İstanbul 1986.
• Kevserî, Muhammed Zâhid (ö. 1952), Fıkhu Ehli’l-‘Irâk ve Hadîsühum, thk. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut 1390/1970.
• Kılıç, Muharrem, “Hukukun Kökeni Sorunsalına Rasyonalist-Doğal Hukuksal Bir Bakış: Ebû Hanîfe, -Aşkın Değerler ve İdeler İle Pozitif Hukuk Arasındaki İlişkinin Evrensel Niteliği”, İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi, (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri I), Kurav Yayınları, Bursa 2003.
• Koşum, Adnan, İslâm Hukuk Tarihinde Kıyasın Oluşum ve Gelişim Süreci (Başlangıcından Mezheplerin Teşekkülüne Kadar), İzmir 2010.
• Kuraşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkâdir b. Ebu’l-Vefâ Muham- med b. Muhammed, el-Cevâhirü’l-Mudiyye Fî Tabakâti’l-Hanefiyye, Hay- darâbâd, 1332.
• el-Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali, Edebu’l-Kâdî”, Tahkîk: Muhyî Hilâl es-Serhân, Matbaatu’l-İrşâd, Bağdat 1971.
• Özen, Şükrü, İslâm Hukuk Düşüncesinin Aklîleşme Süreci, (Basılmamış Doktora tezi, Marmara Üni. Sosyal Bilimler Enst.), İstanbul 1995.
• Schacht, J., The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxford 1967. Saymerî, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali, Ahbâru Ebî Hanîfe ve Ashâbih, Haydarabad 1976.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim, el-Milel ve’n-nihal, Beyrut 1395/1975.
• Şibay, Halim Sâbit, Ebû Hanîfe, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1945.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, Te’vîlü Muhteli- fi’l-Hadîs, thk. Abdulkadir Ahmed Ata, Beyrut 1988.
• Umerî, Nâdiye Muhammed Şerîf, Neş’etü’l-Kıyâsi’l-Usûlî ve Tatav- vuruhu, Kahire 1987/1407.
• Uzunpostalcı, Mustafa, “Ebû Hanîfe”, DİA, Ankara 1994.
• Watt, W. Montgomery, Islamic Surveys (İslâmî Tetkikler: İslâm Felsefe- si ve Kelâmı: Çev. Süleyman Ateş), Ankara, 1968.
• ----------, İslâm Nedir?, çev. Elif Rıza, Birleşik Yay., İstanbul, 1993. Yavuz, Yunus Vehbi, Ebû Hanîfe’nin Hayatından Çizgiler ve Bıraktığı Miras, İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi, (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri I), Kurav Yayınları, Bursa 2003.
• -----------, “Ebû Hanîfe ’yi Tanımak”, İslamî Araştırmalar Dergisi, C. 15, sayı: 1–2, Ankara, 2002.
• Yusuf Musa, Muhammed, Târîhu’l-Fıkhi’l-İslâmî, Mısır, 1378/1958.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru A’lâ- mi’n-Nubelâ, thk. trc. ve tlk. Şuayb el-Arnavûd, Beyrut, 1402/1982.
• -----------, Menâkıbü’l-İmam Ebî Hanîfe ve Sâhibeyhi Ebî Yûsuf ve Mu- hammed b. El-Hasen, thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî Ebü’l-Vefâ el- Afğânî, Beyrut, 1419.
• Zeydan, Abdülkerim, el-Medhal li-Dirâseti’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, Bağ- dat 1969.