EBÛ HAYYÂN TEVHÎDÎ’NİN İLİMLER TASVİRİ: RİSÂLE Fİ’L-ULÛM*

Yıl 2019, Cilt: 55 Sayı: 2, 525 - 551, 26.06.2019

Ali Kürşat Turgut

Öz

Ebû Hayyân et-Tevhîdî, edip, fi lozof, mütekellim ve sûfî olması yönleriyle onuncu yüzyılın önde gelen düşünürlerinden biridir. Fârâbî Okulu’na mensup bir fi lozof olarak da temâyüz eden Tevhîdî, eserleriyle bir yandan dönemindeki felsefî tartışmaların daha sonraki çağlara aktarılmasında diğer taraftan da hocası Ebû Süleyman es-Sicistânî, İhvân-ı Safâ ve hakkında kaynaklarda pek bilgi bulunmayan fi lozofl arın felsefî görüşlerini tanıtmakla bir köprü vazifesi görmektedir. Edebiyattan tasavvufa, şiir ve vecizelerden felsefeye kadar pek çok eser kaleme alan Tevhîdî’nin ilimlere dair Risâle fi ’l-ulûm adlı küçük çaplı bir çalışması da vardır. 

Bu çalışmada fi lozof Tevhîdî’nin ilimlere dair görüşleri Risâle fi ’l-ulûm adlı eserinden hareketle değerlendirilmektedir. İslâm düşüncesinde ilimler tasnifi  geleneği içinde düşünülmesi gereken bu eser üzerinde, bilindiği kadarıyla, şu ana kadar ülkemizde detaylı bir çalışma yapılmamıştır. Bundan dolayı amacımız, hem Tevhîdî’nin söz konusu risâlesinin içeriği hakkında ayrıntılı bilgi vermek hem de bu eseri ilimler tasnifi  geleneği açısından değerlendirmeye tabi tutmaktır.

Anahtar Kelimeler

Ebu Hayyân Tevhîdî, Risâle fi ’l-Ulûm, İlimler Tasnifi Geleneği, İlimler

Destekleyen Kurum

Akdeniz Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi

Proje Numarası

Proje Numarası: SBA-2018-3450.

ABÛ HAYYĀN AL-TAWHÎDÎ’S DESCRIPTION OF SCIENCES: Al-RISĀLAH FĪ’L-‘ULŪM

Öz

Abū Ḥayyān al-Tawḥīdī is one of prominent thinkers with his litteratuer, philosopher, theologian (mutakallim) and mystic (ṣūfī) in tenth century. Tawḥīdī, who is also distinguished as a philosopher of member of al-Fārābī’s school, acts such a bridge with his works which on the one hand these transfer the philosophical debates from that time to subsequent ages. On the other hand his works inform some philosophers’ philosophical ideas like his teacher Abū Sulaymān al-Sijistānī, Ikhwān al-Ṣafā and philosophers who there is not much information about them. Tawḥīdī, who wrote many works ranging from literature to Ṣūfi sm, from poems and aphorisms to philosophy, has a small-scale study called al-Risālah fī’l-‘ulūm (The Branches of Sciences).

In this study, the philosopher Tawhīdī’s views about the sciences are evaluated based on his work named al-Risālah fī’l-‘ulūm. As far as it is known, no detailed study has been done on this work that should be thought among the tradition of classifi cation of sciences in Islāmic thought in our country until now. Therefore, our aim is to give information detailed about the content of Tawhīdī’s above mentioned work and both to evaluate this risālah in terms of tradition of classifi cation of sciences.

Anahtar Kelimeler

Abū Ḥayyān al-Tawḥīdī, al-Risālah fī’l-‘Ulūm, Tradition of Classifi cation of Sciences, Sciences

Proje Numarası

Proje Numarası: SBA-2018-3450.

Kaynakça

• Al-Qâdī, Wadād. “Abū Ḥayyān Al-Tawḥīdī: A Sunni Voice in the Shi’i Century”, Culture and Memory in Medieval Islam. Ed. Farhad Daftary-Josef W. Meri. London: I. B. Tauris Publishers, (2003): 128-159.
• Âmirî, Ebu’l-Hasan. Kitâbü’l-emed ale’l-ebed-Sonsuzluk Peşinde. Trc. Yakup Kara. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Arslan, M. Fatih. “Ebû Hayyân et-Tevhîdî ve el-Mukâbesât’ı”, Felsefe Tıp ve Tarih Tabakât Literatürü Üzerine Bir İnceleme. Ed. Müstakim Arıcı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Atay, Hüseyin. “Bazı İslâm Filozof ve Düşünürlerine Göre İlimlerin Sayımı ve Tasnifi”. İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi 4 (1980): 14-23.
• Bakar, Osman. İslâm Düşüncesinde İlimlerin Tasnifi. Trc. Ahmet Çapku. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Bayrakdar. İslâm Felsefesine Giriş. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• _______. Mehmet. İslâm’da Bilim ve Teknoloji Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Bayram Dalkılıç. “Ebu Hayyan et-Tevhidi’nin Hayat Felsefesi”, Dinî Araştırmalar 7/19 (2004): 87-102.
• Bergé, Marc. “Abū Ḥayyān Al-Tawḥīdī”, ‘Abbasid Belles-Lettres. Ed. Julia Ashtiany-T.M. Johnstone vd. New York: Cambridge University Press, (2008): 112-124.
• Bergé, Marc. “Epitre sur les Sciences (Risala fi’l-Ulum) d’Abû Hayyân al-Tawhîdî (310/22?-414/1023): Introduction, Traduction, Glossarie Tecnique, Manuscript et Edition Critique”, Bulletin d’Études Orientales, T. 18, 1963-1964.
• Bilen, Osman. “Ebû Bişr Mattâ ile Ebû Sa’îd es-Sîrâfî Arasında Mantık ve Gramer Üzerine Bir Tartışma”. İslâmiyât 7/2 (Ankara 2004): 155-172.
• Cihan, A. Kamil. “Bilimler Tasnifi ve İbn Sînâ”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9 (2000): 435-451.
• Çubukçu, İbrahim Agâh. “İslâm Müelliflerine Göre İlimlerin Taksimi ve Bunlar Arasında Gazzalî’nin Yeri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1958/1959): 119-130.
• De Boer, T. J. İslâm’da Felsefe Tarihi. Trc. Yaşar Kutluay, İstanbul: Anka Yayınları, 2001.
• Durmuş, İsmail. “İbnü’l-Mu’tez”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 143-147. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ebû Hanîfe, “el-Fıkhu’l-Ebsat”, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri. Trc. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1992.
• Fahri, Macit. İslâm Felsefesi Tarihi. Trc. Kasım Turhan. İstanbul: İklim Yayınları, 1992.
• Fârâbî, Ebû Nasr. “Et-Tevtıe fi’l-mantık”, Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri. Nşr. Mübahat Türker Küyel. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu (ADTYK.) Atatürk Kültür Merkezi Yayını. 31 (1990): 18-31.
• Fârâbî, Ebû Nasr. İhsa’ül-ulûm-İlimlerin Sayımı. Trc. Ahmet Ateş. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Fârâbî, Ebû Nasr. İhsâu’l-ulûm. Nşr. Ali Bû Mulhim. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1996.
• Filiz, Şahin. “Ebu Hayyan Tevhidi ve Bilgi Felsefesi”, Bilimname 2 (2013): 125-131.
• Hamdani, Abbas. “Abu Hayyan al-Tawhidi and the Brethren of Purity”, International Journal of Middle East Studies 9/3 Cambridge University Press, (Oct., 1978), 345-353.
• İbn Fari’ûn. Cevâmiu’l-ulûm. Nşr. Fuat Sezgin. Frankfurt 1985.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-şifâ Mantığa Giriş. Trc. Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İbnü’l-Mutez. Kitâbü’l-Bedî’. Tahk. İrfan Matracî. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 2012. İhvân-ı Safâ. Resâilu İhvân-ı Safâ ve hullâni’l-vefâ, Bombay 1305. İnce, N. Nihal. Arap Dili İlimleri İle Tecvit Arasındaki Münasebet. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2018.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “Ebû Hayyân Ali b. Muhammed et-Tevhîdî”. Dâru’l-Fünûn İlâhiyât Fakültesi Mecmuası 1 (İstanbul 1928): 107-136.
• Kâhya, Esin. Modern Kimyanın Kurucusu Câbir b. Hayyan. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 1995.
• Karaman, Hayreddin. “Fıkıh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 1. İstanbul: TDV Yayınları 1996.
• Kaya, Mahmut. “Âmîrî, Ebü’l-Hasan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3: 68-69. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kaya, Mahmut. “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 154. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kayacık, Ahmet. Bağdat Okulu ve İslâm Düşüncesindeki Yeri. İstanbul: Üniversite Kitabevi Yayınları, 2004.
• Kindî, Ebû Yakup. “Aristoteles’in Kitaplarının Sayısı Üzerine”, Felsefî Risâleler. Haz. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları 2006: 263-277.
• Kutluer, İlhan. Akıl ve İtikad. İstanbul: İz Yayıncılık, 1998.
• Leaman, Oliver. “4./10. Asırda İslâm Hümanizmi”, İslâm Felsefesi Tarihi. Ed. S. Hüseyin Nasr-O. Leaman. Trc. Ş. Öçal-H. T. Başoğlu, İstanbul: Açılım Kitap, 2011. 1: 191.
• Libera, Alain de. Ortaçağ Felsefesi. Trc. Ayşe Meral. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Netton, I. Richard. Fârâbî ve Okulu. Trc. Mehmet Vural. Ankara: Elis Yayınları, 2013.
• Öner, Necati. Tanzimattan Sonra Türkiye’de İlim ve Mantık Anlayışı. İstanbul: Dîvan Kitap, 2. Baskı, 2012.
• Özcan, Hanifi. “Ebu Hayyan Et-Tevhidi Bir Ateist Midir?”, Dokuz Eylül İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (İzmir 1989): 485-503.
• Özden, H. Ömer. İslâm Felsefesi Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları, 2017.
• Özlem, Doğan. Mantık. İstanbul: Ara Yayıncılık, 1991.
• Street, Tony. İslâm Mantık Tarihi. Trc. Harun Kuşlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Taş, İsmail. İhvân-ı Safâ’da Felsefe ve Din Münasebeti. Konya: Palet Yayınları, 2012.
• Taş, İsmail. Ebu Süleyman Es-Sicistanî ve Felsefesi. Konya: Kömen Yayınları, 2011.
• Taşdelen, Hasan. “Belâgat İlmi ve Tarihi”, İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. Ed. İsmail Güler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015: 215-306.
• Taylan, Necip. Ana Hatlarıyla İslâm Felsefesi. 8. Baskı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân. “Risâle fi’l-ulûm”, Resâilu Ebî Hayyân et-Tevhîdî. Nşr. İbrahim Kîlânî. Dımeşk: Dâru Talas, trs.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân. “Risâletü Ebî Hayyân fi’l-ulûm, Epitre sur les Sciences (Risala fi’l-Ulum) d’Abû Hayyân al-Tawhîdî (310/22?-414/1023): Introduction, Traduction, Glossarie Tecnique, Manuscript et Edition Cri-tique”, (nşr.), Marc Bergé, Bulletin d’Études Orientales, T. 18, 1963-1964.
• Turgut, Ali Kürşat. Turgut. “İslâm Felsefesinde İlimler Tasnifi”, İslâm Felsefesi. Ed. İ. Erdoğan-E. Demirpolat. 2. Baskı. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2018: 452-481.
• Turhan, Kasım. Din-Felsefe Uzlaştırıcısı Bir Düşünür Âmirî ve Felsefe-si. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1992.
• Üçer, İbrahim Halil. “Ebû Hayyân et-Tevhîdî ve Felsefî Kişiliği”, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Ülken, Hilmi Ziya. Eski Yunan’dan Çağdaş Düşünceye Doğru İslâm Felsefesi Kaynakları ve Etkileri. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2015.