MOLLA SADRÂ’DA VÂCİBÜ’L-VÜCÛD’UN İSPATINDA BURHAN-I SIDDIKÎN

Yıl 2020, Cilt: 56 Sayı: 1, 205 - 224, 15.03.2020

Sedat Baran

Öz

Mümkün varlıkları aracı kılmadan Vâcibü’l-Vücûd’un varlığını ispatlama çabalarının bir sonucu olan sıddıkîn burhanı ilk defa Müslüman filozoflar tarafından dillendirildi. İbn Sînâ (ö. 428/1037) da Fârâbî’nin etkisiyle yeni bir burhan açıkladı ve buna sıddıkîn adını verdi. Molla Sadrâ (ö. 1050/1641) varlığın asaleti ilkesini mutasavvıflardan, teşkîk ilkesini de Sühreverdî’den iktibas ederek yeni bir sıddıkîn burhanı dillendirdi. Bu burhanın, varlığın asaleti, basîtliği/ yalınlığı, teşkîkî ve ma’lûlün illete ihtiyacı olmak üzere bazı öncülleri vardır. O, bu öncülleri açıkladıktan sonra teselsüle ihtiyaç duymadan Vâcibü’l-Vücûd’un varlığını ispatlar. Onun burhanı diğer sıddıkîn burhanlarına nispetle bazı üstün özelliklere sahiptir. Öncelikle bu burhan varlığın asaleti ilkesi üzerine bina edildiğinden dayanağı varlık kavramı değil, varlığın nesnel hakikatidir. İkincisi bu burhan Vâcibü’l- Vücûd’un zâtını ispatlamakla birlikte Vâcibü’l-Vücûd’un birliğini ve kemâlî  sıfatlarını ispatlar. Üçüncüsü bu burhana göre mümkün varlıklar hiçbir aracı olmadan Vâcibü’l- Vücûd’a bağımlı olduklarından burhanın açıklanmasında teselsül ve kısır döngüden yararlanma ihtiyacı yoktur. Molla Sadrâ’nın teselsül ve kısır döngüden de yararlanarak Vâcibü’l-Vücûd’un varlığını ispatladığı burhanlar da vardır. Molla Sadrâ bu burhanıyla hem Vâcibü’l-Vücûd’un varlığını ve hem de onun kemâlî sıfatlarını ispatladığını iddia eder. Bu çalışmada bu iddia incelecek ve ispat-ı vacip meselesinde Molla Sadrâ’nın ne gibi yenilikler getirdiği ele alınacaktır

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Vâcibü’l-Vücûd, Varlığın Asaleti, Varlığın Teşkîki, Molla Sadrâ

Kaynakça

• Ahlaki, Merziye. Şerh-i eş-Şevâhidü’r-Rubûbiyye: Hüda Şinasi. Tahran: Bunyad-ı Hikmet-i İslâmî Sadra, 1391/2012.
• Amulî, Abdullah Cevâdî. Felsefe Sadra. Kum: Merkez-i Neşr-i İsra, 1387/2008.
• Amulî, Abdullah Cevâdî. Tebyin-i Berahin-i İspat-ı Hüda. Kum: Merkez-i Neşr-i İsra, 1374/1985.
• Amulî, Hasan Hasanzade. Nusûsü’l-Hikem Ber Fusûsü’l-Hikem. 2. Baskı. Tahran: İntişârât-ı Reca, 1375/1996.
• Bağdadî, Ebü’l-Berekat. el-Muteber fil-Hikme. 3 Cilt. 2. Baskı. İsfahan: İntişârât-ı Danışgah, 1373/1994.
• Baran, Sedat. “Molla Sadra”. Elli Müslüman Düşünür. Haz. Mustafa Tekin. 387-395. İstanbul: Pınar Yayınları, 2016.
• Bedevi, Abdurrahman. Mevsüatü’l-Felsefe. 3 Cilt. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, 1984.
• Beheştî, Ahmed. Hesti ve İlel-i An. Kum: İntişârât-ı Bustân-ı Kitâb, 1383/2004.
• Çağrıcı, Mustafa. ‟Basîtˮ. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5: 106-107. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Çapak, İbrahim. Ana Hatlarıyla Mantık. 3. Baskı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Çapak, İbrahim. Gazâlî’nin Mantık Anlayışı. Ankara: Elis Yayınları, 2011.
• Çetin, Ali. “Beş Sanat ve Öncülleri”. Toplum Bilimler Dergisi 5/10 (Aralık 2011): 145-154.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş . Ankara: Elis Yayınları, 2011.
• Fârâbî, Ebu Nasr Muallim-i Sani Muhammed b. Muhammed b. Tarhan. el-Mantıkiyyat. Thk. Muhammed Takî Dânişpejuh. 3 Cilt. Kum: Mektebetu Ayetullah Maraşî, 1410/1990.
• Gaffari, Seyyid Muhammed Halid. Ferhenge Istılahat-ı Asar-ı Şeyh İşrak. Tahran: Neşr-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi, 1380/2001.
• Gareviyan, Muhsin. İslâm Felsefesine Giriş. Trc. Sedat Baran. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2013.
• Gulpayiganî, Ali Rabbani. İzahü’l-Hikme fi Şerh-i Bidayetü’l-Hikme. Kum: İntişârât-ı Merkez-i Cihani Ulum-i İslâmî, 1386/2007.
• Hidecî, Muhammed. Talikatü’l-Hidecî Ala’l-Manzume. Tahran: Müessese-i İlamî, 1365/1986.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. el-İlahiyyât min Kitabi’ş-Şifâ. Thk. Hasanzade Amulî. Kum: Merkez-i İntişârât-ı Defter-i Tebligat-ı İslâmî, 1376/1997.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. el-İşârât ve’t-Tenbihât. Thk. Müçteba Zariî. Kum: İntişârât-ı Bustan-ı Kitab, 1381/2002.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. el-Mebde ve’l-Me’ad. Thk. Abdullah Nurani. Tahran: Müessese-i Mütâlaât-ı İslâmî, 1363/1984.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. en-Necât. Trc. Kübra Şenel. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2013.
• Kalın, İbrahim. Varlık ve İdrak: Molla Sadrâ’nın Bilgi Tasavvuru. Trc. Nurullah Koltaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Karamelikî, Muhammed Hasan Kadrdan. Hüda Şinasi. 2. Baskı. Tahran: İntişârât-ı Pejuhişgah-ı Ferheng ve Endişeyi İslâmî, 1388/2009.
• Kayserî, Mahmud b. Dâvûd-i. Resail-i Kayserî. Thk. Seyyid Celaleddin Aştiyanî. Tahran: Müessese-i Pejuhiş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 1381/2002.
• Kutluer, İlhan. İbn Sînâ Ontolojisinde Zorunlu Varlık. 2. Baskı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Molla Sadra, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. el-Hikmetü’l-Müte’âliye fî Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erbaa. 9 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Türas, 1401/1981.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. el-Mebde ve’l-Me’âd. Tahran: Encümen-i İslâmî Hikmet ve Felsefeyi İran, 1354/1975.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrazî. Esrarü’l-Ayat,. Thk. Muhammed Hacevi. Tahran: Encümen-i İslâmî Hikmet ve Felsefeyi İran, 1360/1981.
• Molla Sadra, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. eş-Şevâhidü’r-Rubûbiyye fi’l-Menâhici’s-Sülûkiyye. 2 Cilt. Meşhed: Müesese-i Matbuat-ı Dini, 1388/2009.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrazî. Kitâbü’l-Meşâ’ir. Tahran: Kitaphane-i Tahuri, 1363/1984.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. Mantık-ı Nuvin Müştemel Ber el-Lemeatü’l-Meşrikiyye fi’l-Fununi’l-Mantıkiyye. Tahran: İntişârât-ı Agâh, 1362/1983.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. Risaletü’l-Hikmeti’l-Arşiyye. Thk. Muhammed Hacevî. Tahran: İntişârât-ı Mevla, 1391/2012.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî Şîrâzî. Mefâtihü’l-Gayb. Thk. Muhammed Hacevi. Tahran: Müessese-i Mütâlaât ve Tahkikât-ı Ferhengi, 1363/1984.
• Mutahharî, Murtazâ. Mecmua-i Asar. 30 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Sadra, 1378/1999.
• Mutahharî, Murtazâ. Usul-i Felsefe ve Reviş-i Realizim. 5 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Sadrâ, 1375/1996.
• Muzaffer, Muhammed Rıza. el-Mantık. 4. Baskı. Kum: İntişârât-ı İsmailiyan, 1366/1987.
• Nebevî, Saide Sadat. Burhan-ı Sıddıkîn Der Tefekkur-i İslâmî. Kum: Pejuhişgah-ı Ulum ve Ferheng-i İslâmî, 1389/2010.
• Sâvî, Zeynüddin Ömer b. Sehlan. Tebsere. Tahran: İntişârât-ı Danışgah-ı Tahran, 1337/1958.
• Sübhanî, Cafer. Hesti Şınasi Der Mekteb-i Sadrülmüteellihin. Kum: İntişârât-ı Neşr-i Kıyam, 1398/1978.
• Sühreverdî, Ebü’l-Fütuh Şehabeddin Yahyâ b. Habeş. Mecmua-i Müsannefat-ı Şeyh-i İşrak. Thk. Henry Corbin. Tahran: Pejûheşgâh-ı Ulûm-i İnsânî ve Mütâlaât-i Ferhengî, 1380/2001.
• Şirvanî, Ali. Şerh-i Mustalihat-ı Felsefî Bidayetü’l-Hikme ve Nihayetü’l-Hikme. Kum: İntişârât-ı Bustan-ı Kitab, 1391/2011.
• Tabâtabâî, Allame Muhammed Hüseyin b. Muhammed b. Muhammed Hüseyin. Bidayetü’l-Hikme. Kum: İntişârât-ı Darü’l-İlm, 1377/1998.
• Tabatabai, Allame Muhammed Hüseyin b. Muhammed b. Muhammed Hüseyin. Nihayetü’l-Hikme. 3 Cilt. Kum: İntişârât-ı Defter-i Tebligat-ı İslâmî, 1378/1999.
• Tabâtabâî, Allame Muhammed Hüseyin b. Muhammed b. Muhammed Hüseyin. Usul-i Felsefe Realizm. Kum: İntişârât-ı Bustân-ı Kitâb, 1387/2012.
• Urzeganî, Muhammed Emin Sadıkî. Netayic-i Kelâmî Hikmet-i Sadrâyi. Kum: İntişârât-ı Bustan-ı Kitab, 1388/2009.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Burhan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 429-430. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yezdî, Muhammed Taki Misbah. Amuzeş-i Felsefe. 2 Cilt. Kum: Sazman-ı Tebligat-ı İslâmî, 1378/1999.
• Yezdî, Muhammed Takî Misbâh. Şerh-i Nihayetü’l-Hikme. 2 Cilt. Kum: İntişârât-ı Müessese-i Amuzeş ve Pejuhiş, 1383/2004.
• Yiğit, Fevzi. Hikmet ve İllet Molla Sadrâ’nın Nedensellik Teorisi. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2018.