FIKIH - AHLAK EKSENİNDE İLETİŞİM İLKELERİ

Yıl 2020, Cilt: 56 Sayı: 2, 275 - 310, 15.06.2020

Enver Osman Kaan

Öz

İletişim çağında yaşıyoruz. Bu çağ, haberin ve bilginin modern iletişim araçları sayesinde anında bir yerden diğer yere iletildiği dijital bilgi çağıdır. İçinde bulunduğumuz bu çağda, bilginin hızlı iletilmesi, gerekli kontrol süreçlerinden geçmesini de zorlaştırmaktadır. Bu durum, bilginin kirlenmesi, dolayısıyla bilginin muhatabı olan insanın kirlenmesi sonucunu doğurmaktadır. Bir de buna iletişim araçlarını silah gibi kullanmak isteyenler eklenince toplumlar, özellikle internet ve sosyal medya gibi iletişim araçları karşısında çaresiz ve savunmasız kalabilmektedirler. Toplumların hukuki ve sosyal dokuları için tehdit oluşturduğu gibi bireylerin ahlaki ve kültür kodlarını tahrip edici bir sorun olarak da karşımıza çıkmaktadır. Bu sorun, hızlı iletişim araçları internet ve sosyal medyayı yasaklayarak veya engelleyerek çözülebilecek bir sorun da değildir. Ama bu soruna karşı tedbir almak her zaman mümkündür. Bu makale, yukarıda betimlenen tehdit ve sorun ile baş etmede, tedbir mahiyetinde, ahlaki kurallar dikkate alınarak fıkhî bir bakış açısıyla iletişim ilkelerini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Amaca hizmet eder düşüncesiyle makaleye kadim zamanlarda kullanılan iletişim araçlarının tarihçesi ve yaygın ahlak ilkeleri araştırılarak başlanmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Ahlak, İletişim, İnternet, Sosyal Medya

Teşekkür

İlim ve Akademik hayata değerli katkılarınız için teşekkür eder, çalışmalarınızda bereketler dilerim.

THE COMMUNICATION PRINCIPLES IN THE BASE OF FIQH AND THE MORAL

Öz

In every century, there have been developments that can be called as the “power of time”. It can be said that the power of the century we live in is the internet and social media. Because this century is a digital information age. In this age, news and information can be transmitted from one place to another quickly through modern communication tools. The rapid transmission of news and information makes it difficult to verify the news and information due to the difficulty in controlling. This situation results in information pollution and thus, contamination of the related people. When those who want to use communication tools as weapons accompany this situation, societies may be helpless and vulnerable against communication tools especially the internet and social media. Therefore, societies are threatened in terms of their legal and social texture and individuals are under the risk of being damaged in terms of their moral and cultural codes of It is not an issue that can be solved by banning or blocking fast communication tools like the internet and social media. But taking measures against this problem is always possible. This article aims to identify the principles of communication as a precaution in dealing with the threat and problem described above with a fiqh perspective by taking into account moral principles. Topics that existed in communication tools in the age of the Prophet and his society can be listed as muruwwah, asabiyyah and huriyyah. “Muruwwah” is the expression of the possessed assets and boast in such a way as to whip up the envy feelings of others. “Asabiyyah” is a concept that expresses a narrow sense of blood bond and a broad sense of tribal bond. “Hurriyyah” is the freedom of individuals to realize their wishes and desires. The fact that the principles that dominated the communication tools used in the past exist in the communication tools of today is the evidence that the human understanding has not changed even though the time has changed. Therefore, the determination of the principles of truth revealed by the divine revelation and its reflection on the object is a jurisprudence activity that must be performed in every age and geography. Accordingly, universal principles of samimiyyah (sincerity) and haqqaniyyah (equity) are important values tto be observed in the field of communication, and should be replaced by the principles of muruwwah (virility), asabiyyah (nobility) and hurriyyah (liberty) in societies that have not developed in terms of civilization. There are four elements in communication. These are the two sides of communication, the message of communication, and the form of communication. In consideration on the axis of fiqh and morality, “mahramiyyah/privacy” and “da‘wah/invitation” come to the fore as the principles for the communication sides, the sender and receiver. Here, what is meant with “mahramiyyah” is that the decision should belong solely to the person and that his/her private sphere is not violated without his permission nor his/her personal dignity. What is meant by invitation (da‘wah) is to always call to what is good and beautiful by appearance, speech, and actions. The truth and honesty (sidq) should be taken as the basis in the message. Another principle of the message is wisdom (hikmah). Wisdom is to evaluate the benefits and losses and to prevent possible negativity in the messages on social media. The first communication principle of form is legitimacy (mashruiyyah). Legitimacy is what religion, law or public conscience deems right. Another principle is beautiful advice (mav‘izah alhasanah). This principle is quite significant in the virtual environment where visuality comes to the fore, because people appreciate watching and showing oneself more than the others. First principle is piety (taqwa) for the person addressed. In the area of communication, taqwa should be handled with the dimensions of knowledge, emotion, and form. In the knowledge dimension of the taqwa, the person should believe that s/he is always under control of Allah wherever s/he is. The emotional dimension of the taqwa requires the sense of shame (haya). In the dimension of form, the person needs to protect his/her own character. Another principle that should be present in the person addressed is decency (adab). Decency is the knowledge of etiquette people need to know in order to avoid being embarrassed in social life. These rules should be respected in the virtual environment as well as in places where people see and hear each other and share the same environment. 

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Moral, Communication, Internet, Social Media

Kaynakça

• Abdulvehhab, Lutfi. Kitabu’l-arab fi’l-‘usuri’l-kadîme. Beyrut: 2. Basım, Daru’l-Marife, ts.
• Acar, Nihal. Siyasi Eylemlerde Sosyal Medya Örgütlenmesi: 15 Temmuz Darbe Girişimi ve Demokrasi Nöbetleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. 49.
• Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah Ahmed b. Hanbel b. Hilal b. Esed eş-Şeybânî. el-Müsned. Thk. Şuayb el-Arnavud v.dğr. Dımaşk: Dâru’r-Risâle, 1421/2001.
• Akpınar, M. Raşit. “İslâm Hukukunda Yeni Bir Alan: Sosyal Medya Fıkhı”, Din ve Hayat. Erişim 21 Aralık 2019. https://webdosyasp.diyanet. gov.tr/muftuluk/
• Akseki, Ahmed Hamdi. Ahlak dersleri. İstanbul: 1968.
• Aktan, Hamza. “Hz. Peygamber Döneminde Kölelik Olgusu ve İnsan Özgürlüğüne Kur’anî Yaklaşım”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Erişim 1 Ocak 2020. https://dergipark.org.tr/tr/pub/atauniilah/issue/2732/36341
• Aktaş, Cihan. Mahremiyetin Tükenişi. İstanbul: Nehir Yayınları, 1995.
• Ali Haydar Ef. (Büyük) Usûl-i Fıkıh Dersleri, İstanbul ts.
• Atakan, Altınörs. Platon ile Aristotales’in Retorik Anlayışlarının Karşılaştırılması. EKEV Akademi Dergisi, 49.
• Aybakan, Bilal-Dönmez, İbrahim Kâfi. “Meşrû”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/378-383, İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ayten, Erol. “Fıkhi Bakış Açısıyla Ahlaki Değerlerin Kazandırılması”. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 6/2. (Temmuz 2016).
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük (Kubbealtı Lügatı). İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2005. 2/1907.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
• Buhâri, Alâuddîn Abdülaziz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfu’l-esrâr an usûl-i Fahri’l-İslâm el-Bezdevî, 1/5.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y. Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Bidb, İTÜBİDB BİLGİ İŞLEM DAİRE BAŞKANLIĞI. “Seyir defteri”. Erişim 28 Ocak 2020. https://bidb.itu.edu.tr/seyir-defteri/blog/2013/09/07/ internet’in-tarih%C3%A7esi
• Çağrıcı, Mustafa v.dğr. “Adalet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1/343-344. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Çağrıcı, Mustafa. “Asabiyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 3/453-455, İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Çağrıcı, Mustafa. “Hürriyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 18/502-505, İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Çağrıcı, Mustafa. “Mürüvvet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32/814-817, İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Çağrıcı, Mustafa. “Tecessüs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 40/246, İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Çalık, Nilüfer Sena. “Beden, Mesken ve Bilgi Mahremiyeti Açısından Sosyal Medyadaki Tasarrufların Fkhî Açıdan Değerlendirilmesi”, Turkish Academic Reserarch Review, 3/1.
• Çalışkan, Mustafa- Yunus Mencik. “Değişen Dünyanın Yeni Yüzü: Sosyal Medya”, Akademik Bakış Dergisi, 50, Temmuz Ağustos 2015.
• Çolak, Abdullah. İslâm Hukuk Tarihi ve İslâm Hukukunun Delilleri. İstanbul: y.y., 2018.
• Çögenli, M. Sadi. Âyet ve Hadis Örnekli Belağat. Erzurum: 2012.
• Dabner, N.(2012). “Breaking Ground” in the Use of Social Media: A Case Study of a University Earthquake Response to Inform Educational Design with Facebook”, Internet and Higher Education,15/1, 69-78.
• Dârimî, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. el-Fadl b. Behram b. Abdussamed. Sünen-i Dârimî. Thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî. Riyad: Dâru’l-Muğnî, 1412/2000.
• Demir, Ş.Ş.- Kozak, M. Tüketici Davranışları. Ankara: Detay Yayıncılık, 2013.
• Dereli, Mustafa Derviş. “Gözetim toplumunda Sosyal Medya ve Mahremiyetin Dönüşümü”, Ordu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Gelenek ve Ahlak Bağlamında Mahremiyet Algıları Sempozyumu, Mart 2015.
• Doğru, Mehmet. Güzel ve Etkili Konuşma Sanatı. İstanbul: Damla, 2010.
• Duman, M. Zeki. Kur’ân-ı Kerîmde Âdâb-ı Muaşeret, İstanbul: Tuğra Yayınları, 1991.
• Durmuş, İsmail. “Şiir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/158-161, İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ebû ‘Abdirrahmân Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘Ayn. Müessesetü’l-A‘lemî. 2/38-40. Beyrut: 1988.
• Ebû Bekr Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-Serahsî. el-Mebsût. 15 Cilt. Beyrut: Daru’l-Marife, 1993.
• Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî. Mu‘cemu tehzîbi’l-lüğa, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1999.
• Ebu’l-Fadl Cemalüddîn Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr. Lisânü’l-‘arab. Beyrut: Dar Sâder, 2003.
• Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fâris. Mu‘cemü mekâyîsi’l-lüğa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabiyye, 2001.
• Ebu’l-Kâsım Huseyn b. Muhammed Râğıbel-İsfehânî. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. Beyrut: ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1997.
• Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed el-Kudûrî. Muhtasar’ul Kudûrî. Thk. Kamil Muhammed Muhammed Avide. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 1997.
• Ebüssuud Efendi. Tefsiru Ebüssuud: İrşadü’l-akli’s-selim ila mezaya’lKur’ân-i’l-Kerîm, 1/276, Kahire: Dârü’l-Mushaf, 1997.
• Ekinci, Fatma. “Çağın Etkin İletişim Aracı İnternet Üzerinden Tebliğ Faaliyeti Yürütmek”, İslâmi İlimlerde Metodoloji /Usûl Problemi-II, Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantıları, 2008.
• Fârâbî, Ebu Nasr. es-Siyâsetü’l-medeniyye. Thk. Fuad Abdu’l-mun’im. İskenderiyye: Şebabu’l-camia. Fikriyat. “Kültür-Sanat”. Erişim 14 Şubat 2018.
• https://www.fikriyat.com/arama?query=radyonun%20bilkuvve%20mucidi%20nikolai%20tesla
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulumu’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mîzânü’l-amel. Thk. Süleyman Denya. Mısır: Dâru’l-Marife, 1964.
• Gönenç, Levent. “Meşruiyet Kavramı ve Anayasaların Meşruiyeti Problemi”, 1/50. (Ankara: 2001).
• Görgülü, Ülfet. “Din İşleri Yüksek Kuruluna Gelen Sorular Bağlamında Mahremiyet Algıları”, Ordu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Gelenek ve Ahlak Bağlamında Mahremiyet Algıları Sempozyumu. (Mart 2015).
• Hacak, Hasan. İslâm Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Harekât, İbrahim. “Berîd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/498-501, İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Hazar, M. “Sosyal Medya Bağımlılığı-Bir Alan Çalışması”, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi 32. (2011).
• İbn Kayyim el-Cevziyye. Medaricu’s-sâlikin. 1/517.
• İbn Kuteybe. ‘Uyûnü’l-ahbâr. 1/411-413.
• İbn Mâce, Ebu abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. Thk. Şuayb el-Arnavud v.dğr. Dımeşk: Dâru’r-Risâle. 1430/2009.
• İbn Recep. Camiu’l-ulum ve’l-hikem. 1/402.
• İlhan Ayverdi. Misalli Büyük Türkçe Sözlük (Kubbealtı Lügatı). 3 Cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2005.
• İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî. es-Sıhâh fi’l-lüğa ve’l-‘ulûm. Beyrut: Dâru’l-Hadârati’l-‘Arabiyye, 1974.
• Kahraman, Abdullah, “Mahremiyetin Tanımı ve Sınırı”, Din Gelenek ve Ahlak Bağlamında Mahremiyet Algıları Sempozyumu. Ed. Yavuz Ünal v.dğr. (Samsun: Ordu İlahiyat Vakfı Yayını, 2015).
• Karagöz, İsmail, “Kur’ân’da Sıdk Kavramı ve Sâdık İnsan”, Diyanet İlmî Dergi 37/1, (Ankara 2001), 104-128.
• Karaman, Hayrettin. Anahatlarıyla İslâm Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1987.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedaiu’s-sanâi’ fi tertîbi’ş-şerâ’î. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 1986.
• Kazancı, Ahmet Lütfi. Peygamber Efendimizin Hitabeti. İstanbul: Ensar, 2015. Kazıcı, Ziya. İslâm Müesseseler Tarihi. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1996.
• Kıranşal, Abdulaziz. Sosyal Medya İlmihali. Ankara: MGV Yayınları, 2015.
• Lietsala, K.-Sirkkunen, E.. Social Media: Introduction to The Tools And Processes of Participatory Economy”, Finland: Tampere University Press, 2008.
• Maraz, Hüseyin. Ötekileştirişi Örgütlenmenin Tehdit Olarak Gördüğü Dört Ahlaki Değer: Adalet-Hakkaniyet ve Liyakat. İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 6/2, 2017.
• Martı, Huriye. “Hz. Peygamber’in Hadislerinde Beden ve Mahremiyeti”, Marife, 9/2 (Güz 2009). https://doi.org/10.5281/zenodo.3344072
• Meggs, Philip. A History of Graphic Design. John Wiley & Sons, Inc. 1998.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Feramuz, Mir’âtü’l-usûl şerh-i Mirkâti’l- vusûl ilâ ilmi’l-usûl, İstanbul.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y.
• Öndağ, Faruk. İnternet Çağında Pozitif Ebeveynlik. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Özafşar, Mehmet Emin. “İslâm’da Haber Konsepti ve İletişim Ahlâkı”. İsamveri. Erişim 8 Şubat 2020. http://isamveri.org/pdfdrg/D179166/ 2007/2007_OZAFSARME.pdf
• Özdeş, Talip. “İslam’ın Ferdi ve Sosyal Hayata Taşınmasında Hikmet’in Esas Alınması”, İslâmî Araştırmalar Dergisi 14/2, (2001), 307-315.
• Özek, Ali- Gümüş Sadreddin. Belağat. İstanbul: İFAV yayınları, 1983.
• Özmen, Feriha. “Dönemin Şiirlerinden Örneklerle Câhiliyye Araplarında Ahlak”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 1/3, (2012), 30-328.
• Sarıcık, Murat. “Cahiliye Döneminde Arap Yarımadası Panayırları”. Süleyman Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/31 (Aralık 2013), 109-130.
• Seyyid Şerif Cürcânî. Mucemu’t-tâ’rifât, Thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî, Kahire: Dâru’l-Fâile, 2004.
• Sözlük. Erişim 15 Aralık 2019. https://kelimeler.gen.tr/iletisim-nedir-ne-demek-162937
• Şeker, Mehmet. İslâm’da Sosyal Dayanışma Müesseseleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Talib Kabadayı, “Hakkaniyet Adaletin Temelidir”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15 (Haziran 2013), 49-57.
• Telman, Nursel-Ünsal, Pınar. İnsan İlişkilerinde İletişim. İstanbul: Epilson Yayınları, 2009.
• Teknolojioku. “İlk bilgisayarin icadi”. Erişim: 08 Ocak 2020. https://teknokoliker.com/2017/09/televizyonun-icadi-ve-gelisim-tarihcesi
• Türkmen, Ali. “İslâmî İletişimde Konuşma ve Dinleme Ahlakı” , Kur’ân Mesajı: İlmî Araştırmalar Dergisi 1/1, 1997.
• Türkmen, Ali. İslâm İletişim Hukuku. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp//file:///C:/Users/HP/Downloads/042368%20(1).pdf
• Tirmizi, Muhammed b. İsa. Sünen-i Tirmîzî. Thk. Beşşar ‘Avad. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Uludağ, Süleyman. İslâm’da Emir ve Yasakların Hikmeti. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Uzut, Mevlüt. “Adab-ı Muaşeret-Sünnet İlişkisi”, Katre Dergisi Hadis Özel Sayısı, 4. Üstünsel Gülcan. Etkili İletişim ve Beden Dili. Tekirdağ: T.C. Namık Kemal Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Vural, Akıncı. “Yeni Teknoloji ve Halkla İlişkiler: Halkla İlişkiler Alanında İnternet Kullanımı Üzerine Bir Araştırma”. II. Ulusal Halkla İlişkiler Sempozyumu, 21.Yüzyılda Halkla İlişkilerde Yeni Yönelimler, Sorunlar ve Çözümler. ( Nisan 2006).
• Yaman, Ahmet. “Fıkıh-Ahlak İlişkisi”, Usul İslâm Araştırmaları. 9/9. (Haziran 2008), 87-118.
• Yavuz, Mehmet Cihan- Haseki Murat İsmet. “Konaklama İşletmelerinde E-Pazarlama Uygulamaları: E-Medya Araçları Temelinde Bir Model Önerisi”. Researchgate. Erişim 19 Ocak 2020. https://www.researchgate.net/ publication/322657236_Konaklama_Isletmelerinde_E-Pazarlama_Uygulamalari_E-Medya_Araclari_Temelinde_Bir_Model_Onerisi_E-Marketing_Practices_in_Hospitality_Establishments_A_Proposal_Model_Based_on_E-Media_Tools. Yavuz, Yunus Vehbi. “Sebep-İllet-Hikmet Açısından Kur’ân Hükümlerine Bir Bakış”, İsamveri. Erişim 1 Ocak 2020. http://isamveri.org/pdfdrg/ D073081/2005/2005_YAVUZYV.pdf
• Yıldız, Hakkı Dursun v.dğr. “ARAP (Edebiyat)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Yiğit, Yaşar. İslâm Ceza Hukuku Hükümlerin Yürürlüğü, Ankara: Sistem Ofset Yayıncılık, 2012.
• Yüksel, Mehmet. “Mahremiyet Hakkı ve Sosyo-Kültürel Gelişimi”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64/1. (2009), 275-298. https://doi. org/10.1501/SBF der_0000002130 Sözlük, Erişim 15 Aralık 2019. http:// sozluk.gov.tr.136.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrazzak el-Hüseynî. Tâcu’l-arus min cevâhiri’l-kâmûs. Y.y. Dâru’l-Hidâye, ts.
• Wearesocial. “Global Dijital Overview 2019”. Erişim 18 Aralık 2019. https://wearesocial.com/digital-2019.