NİZÂMÜLMÜLK’ÜN HAYATI, SÛFÎLERE YAKLAŞIMLARI VE ŞEYHİ EBÛ ALİ EL-FÂRMEDÎ

Yıl 2020, Cilt: 56 Sayı: 3, 1019 - 1048, 15.09.2020

Eyyup Akdağ

Öz

Büyük Selçuklu veziri Nizâmülmülk, idareci vasfının yanı sıra ilmî ve tasavvufî vasıflarıyla da ön plana çıkmaktadır. Baba ocağında başladığı ilim tahsilini Tûs, Nişabur, Gazne ve Horasan’da devam ettirmiştir. Şiî ve Bâtınî fırkalarla mücadele etmiş Ehl-i sünnet iç mezhep çatışmalarının yatıştırılmasında aktif rol almıştır. Tasavvufî bir neşveye sahip olan Nizâmülmülk, Sünnî tasavvuf anlayışının idare ve toplumda hâkim olması için gayret göstermiştir. İlmî ve tasavvufî manada canlı bir zaman diliminde yaşayan Nizâmülmülk; Ebû Saîd Ebü’l-Hayr, Ebü’l-Kâsım Abdülkerim el-Kuşeyrî, Ebû İshâk eş-Şîrâzî, İmâmü’l-Harameyn el-Cüveynî ve Ebû Hâmid el-Gazzâlî gibi ilim ve tasavvuf tarihinin önemli bazı şahıslarına mülaki olmuş ve onlara değer vermiştir. Nizâmülmülk’ün en çok değer verdiği şahıs muhakkak ki Ebû Ali el-Fârmedî’dir. Fârmedî Nizâmülmülk’ün şeyhidir. Nizâmülmülk hakkında ilk el kaynaklarda dağınık bilgiler yer almaktadır. Günümüzde yapılan çalışmalarda ise Nizâmülmülk’ün daha çok idarî yönünün hedef alındığı görülmektedir. Bizim bu çalışmamızda ise Nizâmülmülk’ün hayatı ile beraber, ilmî şahsiyeti, tasavvufî yaklaşımları, sûfîlerle ilişkileri ve şeyhi Ebû Ali el-Fârmedî konu edinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Nizâmülmülk, Ebû Ali el-Fârmedî, Sûfî, İlim, Mezhep

Teşekkür

S.a. Allah kolaylıklar versin

THE LIFE OF NIZAM AL-MULK, HIS ATTITUDES TOWARDS SUFIS, AND HIS SHEIKH ABU ALİ AL-FARMADI

Öz

The Great Seljuk vizier Nizam al-Mulk was prominent with his science and Sufi skills in addition to his administrative skills. He continued his science education, which he had begun in his family circle, in Tus, Nishapur, Khorasan, and Ghazni. He fought against Shiite and Batini groups, and took an active role in the appeasement of internal sectarian conflicts within Sunni tradition. As a person with interest in Sufism, Nizam al-Mulk made efforts for the domination of the understanding of Sunni Sufism in the government and society. He was the contemporary of several significant figures of sufism such as Abu Said Abu’l-Khayr, Abu’l-Qasim Abdulkarim al-Kushayri, Abu Ishaq ash-Shirazi, Imamu’l-Haramayn al-Juwayni, and Abu Hamid al-Ghazali, and he highly valued them. The person whom Nizam al-Mulk valued most was surely Abu Ali al-Farmadi. Farmadi was the sheikh of Nizam al-Mulk. There is inconsistent information on Nizam al-Mulk in primary sources. It is seen that mostly Nizam al-Mulk’s administrative characteristics are discussed in current studies. In this study, the scientific personality of Nizam al-Mulk, his attitudes towards Sufis, his relations with Sufis, and his sheikh Abu Ali al-Farmadi will be addressed together with his life.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Nizam al-Mulk, Abu Ali alFarmadi, Sufi, Science, Sect

Kaynakça

• Arıkan, Adem. “Nizâmülmülk’ün Eş‘arilere Destekleri ve Diğer Sünnîlerle İlişkileri”. İslâmî İlimler Dergisi 6/2 (Güz 2011): 39-64.
• Attâr, Ferîdüddîn. Tezkiratü’l-evliyâ. Trc. Süleyman Uludağ. İstanbul: Semerkand, 2018.
• Câmî, Abdurrahman. Nefahâtü’l-üns. Trc. Lâmiî Çelebi. Nşr. Süleyman Uludağ - Mustafa Kara. 4. Baskı. İstanbul: Marifet Yayınları, 2008.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. Cidde: Dârü’l-minhâc, 1432/2011.
• Hamevî, Ebû Abdulllah Şihâbüddîn Yâkût b. Abdullah. Mu‘cemü’l-büldân. 7 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Hanefî, Cemâleddîn Ahmed b. Muhammed. Meşîhatü İbni’l-Buhârî. Thk. ‘Ivaz ‘Itkî Said el-Hâzimî. 3 cilt. Mekke: Dâru ‘âlimi’l-fuâd, 1419.
• Hânî, Ebu’r-Rab. “el-Vezîr Nizâmülmülk ve devruhû fi’l-hayâti’l-‘âmme fî devlet’s-Selçûkıyye”. Mecelle Câmi‘atü’n-necâh li’l-ebhâs. 21/3 (2007): 865-891.
• Hemedânî, Hâce Yûsuf. Hayat Nedir. Trc. Necdet Tosun. 7. Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefayâtü’l- a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. Nşr. İhsân Abbâs. 7 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Nşr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 cilt. Kâhire: Dâru hecr, 1418/1997.
• İbn Teymiye, Ebû’l-‘Abbâs Takıyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm. Mecmû‘ u’l-fetâvâ. Nşr. Enver el-Bâz, ‘Âmir el-Cezzâr. 37 cilt. Mısır: Dârü’l- Vefâ, 1426/2005.
• İbnü’l-‘Adîm, Ömer b. Ahmed. Bağıyyetü’t-taleb fî târîhı Haleb. Thk. Süheyl Zükkâr. 12 cilt. Suriye: Dârü’l-fikir, 1408/1988.
• İbnü’l-‘Imâd, Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. Thk. Abdulkâdir el-Arnavûd, Mahmud Arnavûd. 11 cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1986/1406.
• İbnü’l-‘Imrânî, Muhammed b. Ali. el-İnbâü fî târîhı’l-hulefâ. Thk. Kâsım es-Sâmirâî. Kâhire: Dârü’l-âfâki’l-‘Arabiyye, 1421/2001.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan Ali b. Ebî’l-Kerem el-Cezerî. el-Kâmil fi’ttârîh. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmirî. 10 cilt. Beyrût: Dârü’l-kitâbi’l-‘Arabî, 1417/1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan Ali b. Ebî’l-Kerem el-Cezerî. el-Lübâb fî tehzîbi’l- ensâb. Beyrût: Dâru Sâdır, 1400/1980.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed. el-‘Akdü’l- mezheb fî tabakâti hamaleti’l-mezheb. Thk. Eymen Nasr el-Ezherî, Seyyid Mehenî. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1417/1997.
• İbnü’l-Verdî, Zeynüddîn Ömer b. Muzaffer. Târîhu İbnü’l-Verdî. 2 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1417/1996.
• İbnü’s-Salâh, Ebû ‘Amr Osmân b. Abdurrahmân. Ma‘rifetü envâ‘ ı’l-‘ulûmi’l-hadîs. Thk. Nureddîn ‘Itır. Beyrût: Dârü’l-fikir, 1406/1986.
• İbnü’s-Salâh, Ebû ‘Amr Osmân b. Abdurrahmân. Tabakâtü’l-fukahâi’ş- Şâfi‘ıyye. Thk. Muhyiddîn Alî Necîb. 2 cilt. Beyrût: Dârü’l-beşâiri’l- İslâmiyye, 1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâleddin Abdurrahmân b. Ali. el-Muntazam fî târîhi’l-ümemi ve’l-mülûk. Nşr. Muhammed Abdülkadir ‘Atâ ve Mustafa Abdülkadir ‘Atâ. 19 cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, 1412/1992.
• Kâtib Çelebî, Mustafâ b. Abdullah el-Osmânî. Süllemü’l-vusûl ilâ tabakâti’l- fuhûl. Thk. Mahmûd Abdülkâdir el-Arnâvûd. 6 cilt. İstanbul: Mektebetü İrsîkâ, 2010.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. 2 cilt. Bağdat: Mektebetü’l-müsennâ, 1941.
• Kazvînî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed. Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-‘ ıbâd. Beyrût: Dâru Sâdır, 1380/1960.
• Mahbûbe. Abdulhâdî Muhammed Rızâ. Nizâmülmülk. Kâhire: ed-Dâru’l- Mısrıyye el-Lübnâniyye, 1419/1999.
• Mahmûd, Abdurrahman b. Sâlih. Mevkıfü İbn Teymiyye mine’l-Eşâ‘ıra. Rıyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1415/1995.
• Nizâmü’l-mülk. Siyâset-Nâme. Haz. Mehmet Altay Köymen. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurulu Yayınları, 2018.
• Nizâmülmülk, Ebû Ali el-Hasan b. Ali b. İshâk. Meclisâni min emâli’s- sâhib Nizâmi’l-mülk Ebî Ali el-Hasan. Thk. Ebû İshâk el-Huveynî el-Eserî. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1410/1990.
• Ocak, Ahmet. “Nizâmülmülk’ün Dinî Ve Fikrî Hayatı”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmalar Dergisi, 8 (2018): 32-52.
• Ocak, Ahmet. Selçukluların Dinî Siyaseti (1040-1092). İstanbul: Tatav Yayınları, 2002.
• Sayrafînî, Ebû İshâk Takyüddîn İbrahim b. Muhammed. el-Müntehab min kitâbi’s-siyâk li târîhi Nîsâbûr. Thk. Hâlid Haydar. Beyrût: Dârü’l-fikr, 1414.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘îd Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. et-Tahbîr fi’l-mu‘cemi’l-kebîr. Thk. Münîre Nâcî Sâlim. 2 cilt. Bağdât: Riâsetü divâni’l- evkâf, 1395/1975.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘îd Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. Nşr. Abdurrahmân b. Yahyâ. 13 cild. Haydarâbâd: Meclis-i dâireti’l-meârifi’l-Osmâniyyi, 1382/1962.
• Sıbt, Ebu’l-Muzaffer Şemseddîn Yûsuf b. Kızoğlî b. Abdulllah İbnü’l- Cevzî. Mirâtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a’yân. Nşr. Muhammed Berekât, Kâmil Muhammed el-Harrât, ‘Ammâr Rîhâvî. 23 cilt. Dımaşk: Dârü’r-risâleti’l-‘ âlemiyye, 1434/2013.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfi‘ıyyeti’l- kübrâ. Nşr. Mahmûd Muhammed et-Tannâhî, Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 10 cilt. Mısır: Dâru hecer, 1413.
• Tartûşî, Ebû Bekir Muhammed b. Muhammed. Sirâcü’l-mülûk. Mısır: el-Matbû‘âtü’l-‘Arabiyye, 1289/1872.
• Yâfi‘î, Ebû Muhammed ‘Afîfüddîn Abdullah b. Es‘ad. Mirâtü’l-cinân ve ‘ıbretü’l-yakazân. Nşr. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1417/1997.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’l- nübelâ. 18 cilt. Kâhire: Dâru’l-hadîs, 1427/2006.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefayâtü’l-meşâhir ve’l-e‘lâm. Nşr. Ömer Abdüsselam Tedmirî. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-‘Arabî, 1407/1987.