EBÛ HANÎFE’NIN HADİS RİVAYET ANLAYIŞI MUHADDİSLER TARAFINDAN İHMALİNİN SEBEBİ OLARAK GÖSTERİLEBİLİR Mİ? -KİTÂBÜ’L-ÂSÂR’LAR ÖZELİNDE BİR İNCELEME

Yıl 2020, Cilt: 56 Sayı: 4, 1249 - 1284, 20.12.2020

Nilüfer Kalkan Yorulmaz

Öz

Hicrî ikinci asrın ilk yarısı, hadis rivayet döneminin devam ediyor olması ve daha sonraki dönemlerde mezhep ismi verilecek ekollerin anlayışlarının ilk örneklerinin verilmesi açısından önem arz etmektedir. Dolayısıyla bu dönemin en önemli simalarından olan Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) hadis rivayet metodunun belirlenmesi, dönemin anlaşılmasına ve farklı yaklaşımlarının orta çıkarılmasına yardımcı olacaktır. Çalışmamızda özellikle hicrî üçüncü asrın ilk çeyreğinden sonra telif edilen hadis eserlerinde Ebû Hanîfe’nin rivayetlerine yer verilmemesinin sebepleri öncelikle kendisinin takip ettiği hadis rivayet anlayışı çerçevesinde incelenecektir. Kendisinin hadis rivayet yöntemi belirlenirken ise Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed tarafından aktarılan Kitâbü’l-Âsâr isimli eserler incelenecektir. Tespit edilen Ebû Hanîfe’nin hadis rivayet anlayışı dönemin diğer eserleriyle karşılaştırılacak ve kendisinin diğer rivayet metotlarında farklılaşan yönlerinin olup olmadığı sorgulanacaktır. Bu araştırmanın sonunda elde edilen veriler neticesinde ise Ebû Hanîfe’nin hadis rivayetinde kullandığı isnadların yapısının sonraki dönemlerde ihmalinin sebebi olup olmadığı belirlenmeye çalışılacaktır. Ardından ise sonraki dönem kaynaklarında Ebû Hanîfe’nin ihmaline temel teşkil eden tarihterâcim türü eserlerde kendisiyle ilgili yapılan olumsuz eleştirilerin üzerinde özetle durulacak ve iddiaların Ebû Hanîfe’nin sonraki dönem hadis kaynaklarındaki ihmaline sebep teşkil etmesi konusuna yoğunlaşılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis Rivayeti, İsnad, Ebû Hanîfe, İmâm Muhammed, Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Âsâr

CAN ABŪ HANĪFA’S UNDERSTANDING OF HADITH BE INDICATED AS THE REASON FOR NEGLECTION BY HADITH SCHOLARS IN THE LATER PERIODS? -IN THE CONTEXT OF KITĀB AL-ĀTHÂRABSTRACT

Öz

The first half of the Hijri second century is important in that the period of hadīth narration continues and indicating the first examples of sectarian methods that will occur in the following periods. Therefore, it is essential to determine the understanding of Abū Ḥanīfa’s (d. 150/767) - one of the most important scholar of this period- hadīth narrative. In this study, the reasons why Abū Ḥanīfa’s narrations are not included in the hadīth studies written after the first quarter of the Hijri third century will first be examined by determining his understanding of the hadīth narration. The works named Kitāb al-āthâr narrated by Abū Yūsuf and Muḥammad b. al-Ḥasan al-S̲h̲aybānī will be analyzed while determining Abū Ḥanīfa’s method of hadīth narrative. Subsequently, Abū Ḥanīfa’s method will be compared with the other written works of the hijri second century and it will be questioned whether there are different aspects of the narrative method in this century. As a result of the data obtained at the end of this research, it will be tried to determine whether the structure of the isnāds used by Abu Hanifa in the hadith narration is the reason for his negligence in the following periods. In addition, al-dj̲arḥ expressions about Abū Hanīfa in the biography books written after the hijri second century will be briefly explained. However, the focus will be on the wheter these claims are a reason for Abū Hanīfa’s negligence in the hijri third century hadīth sources.

Anahtar Kelimeler

Hadīth Narration, Isnād, Abū Ḥanīfa, Abū Yūsuf Muḥammad b. al-Ḥasan al- S̲h̲aybānī, Abu Yusuf, Kitāb al-Āthâr

Kaynakça

• Abdulazîz el-Buhârî. Keşfü’l-esrâr. Beyrut: Dâru Kütübi’l-İlmiye, 1997.
• Abdurrezzâk es-Sanʽanî. Musannef. Beyrut: Mektebetu’l-İslâmi, 1403.
• Ahmed b. Hanbel. el-İlel ve maʽrifetü’r-ricâl. Riyad: Dâru’l-Hânî, 2001.
• Bayram, Fatih. Ebû Yûsuf ’un Kitâbu’l-âsâr’ının Hadis İlmi Açısından Değerlendirilmesi. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Bedir, Mürteza. Ebû Hanîfe Entelektüel Biyografi. Ankara: Ay Yayınları, 2018.
• Bedir, Mürteza. Fıkıh, Mezhep ve Sünnet. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Beyhakî. Şuabü’l-îmân. by: Mektebetu’-Rüşd, 2003.
• Buhârî. ed-Duefâü’s-sagîr. by: Mektebetu İbn Abbâs, 2005.
• Buhârî. el-Câmiu’s-sahîh. Nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Mısır: Dâru Tavki’n-necât, 1422.
• Buhârî. Halku efʽâli’l-ibâd. Riyad: Dâru’l-Meʽarif, ty.
• Buhârî. Tarihu’l-kebîr. Haydarabad: Dâiratu’l-Mearifi’l-Osmaniye, ty.
• Cessâs. el-Fusûl fî’l-usûl. Kuveyt: Vuzâratu’l-Evkâfi’l-Kuveytiye, 1994.
• Çap, Sabri. Hadis İlminde Merfûʽ-Mevkûf İlişkisi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Debûsî. Takvîmu’l-edille fî usûli’l-Fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2001.
• Ebû Hanîfe. el-Fıkhü’l-ebsat. Nşr. M. Zahid Kevserî, Trc. Mustafa Öz, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde. İstanbul: 1981.
• Ebû Mansur el-Mâtürîdî. Kitâbü’t-Tevhîd. Çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İsam Yayınları, 2002.
• Ebû Yusuf. er-Red ilâ Siyeri’l-Evzaʽî. Haydarabad, Lecnetu İh- yâi’l-Meʽârif, ty.
• Ebû Yûsuf. Kitâbü’l-Âsâr. Beyrut: Dâru Kütübi’l-ilmiye, ty.
• Ebû Zehra. Ebû Hanîfe. by: Dâru’l-fikri’l-Arabî, 1947.
• Ebû Zurʽa. Duafâ. Medine: İmâretu’l-bahsi’l-ilmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiye, 1982.
• Erul, Bünyamin. “Hicri II. Asırda Rivayet Üslubu (I): Rivayet Açısından Maʽmer b. Râşid’in (ö. 153) el-Câmiʽi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/2 (2002), 27-61.
• Erul, Bünyamin. Hicri II. Asırda Rivayet Üslubu (II): Rivayet Açısından Maʽmer b. Râşid’in (ö. 153) el-Câmiʽi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fa- kültesi Dergisi 43/2 (2002), 57-90.
• Eş’arî. Kitâbu‘l-Lüma fiʹr-reddi ala ehliʹz-zeyği veʹl-bida. Beyrut: yy, 2000.
• Gölcük, Şerafettin-Bebek, Adil. “Fıkhu’l-Ekber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/544-547. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Harald, Motzki. “Hicri I. Asırda Sahih Hadislerin Kaynağı Olarak Abdürrezzâk es-Sanʽânî’nin Musannef’i”. Çev. Bekir Kuzudişli. Hadis Tet- kikleri Dergisi 5/1 (2007), 117-141.
• Hatîb el-Bağdâdî,. Târîhu Bağdât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1417.
• Hatîb el-Bağdadi. el-Fakih ve mütefekkih. Suud: Daru İbn Cevzi, 1421.
• Hatîb el-Bağdâdî. Tarih. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî. 2002.
• İbn Abdilber. el-İntikâ’ fî fedâili’s-selâseti eimmeti’l-fukahâ. Beyrut: Dâru Kütübi’l-İlmiye, ty.
• İbn Abdilber. Temhîd. Magrib: Vuzaretu Umumi’l-Evkaf ve Şuûni’l-İslamiye, 1347.
• İbn Adî. el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, 1997.
• İbn Caʽd. Müsned. Beyrut: Müessesetü Nadir, 1990.
• İbn Cevzî. Kitâbü’d-Duafâ ve’l-metrûkîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, 1406.
• İbn Ebî Hatim. el-Cerh ve’t-taʽdîl. Haydarabad: Dâiratu’l-Mearifi’l-Osmaniye, 1952.
• İbn Ebî Şeybe. Musannef. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hacer. el-İsâr bi maʽrifeti ruvâti’l-âsâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1413.
• İbn Hacer. Tehzîbu’t-Tehzîb. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1996.
• İbn Hibbân. el-Mecrûhîn. Halep: Dâru’l-vaʽyi, 1396.
• İbn Hibbân. Sikât. Haydarabad: Dâiratu’l-Mearifi’l-Osmaniye, 1973.
• İbn Salah. Mukaddime. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1986.
• İbn Salah. Risâle fî vaṣli’l-belâġāti’l-erbaʿa fi’l-Muvaṭṭa. Halep: Mat- bûâtu’l-İslamiye, 1995.
• İclî. Sikât. by: Dâru’l-Bâz, 1985.
• İmam Muhamed. Kitâbü’l-Âsâr. Dâru’n-Nevâdir, 2008.
• Kalkan Yorulmaz, Nilüfer. “The Comparison of the Mauquf Narratives Conveyed via Ibn Mas’ûd in al-Jâmi of Ma’mer b. al-Râshed with Kutub al-Sitta”. Yakındoğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2017), 135-155.
• Kalkan, Nilüfer. İmam Muhammed’in Kitâbu’l-âsâr’ı ve Rivayetlerinin Kütüb-i Sitte ile Karşılaştırılması. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Kettânî. Risâletu’l-müstatrefe. by: Dâru Beşâiri’l-İslâmiye, 2000.
• Kızılkaya Yılmaz, Rahile. Modern Hadis Tartışmaları Bağlamında Muvatta’daki Mürsel Rivâyetler. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Kocinkağ, Mansur. Erken Dönem İslam Hukuk Düşüncesinde Re’y ve Hadis. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Maʽmer b. Râşid. el-Câmi. Beyrut: Tevzîʽu’l-mektebi’l-İslami, 1403.
• Metin Yiğit. İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet. İstanbul: İz Yayınları, 2009.
• Mevlânâ Muhammed Abdurreşîd Nuʽmânî. “Kitâbu’l-âsâr Mukad- dimesi”. Çev. Mehmet Özşenel. Sakarya Üniversitesi Dergisi 1 (1996), 233-251.
• Mizzî. Tehzîbu’l-Kemâl. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1980.
• Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî. Kitâbü’l-Asl. Thk. Mehmet Boynuka- lın. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Muhammed Revvâs Kalʽacî. Mevsûʽatu Fıkhi İbrahim en-Nehaî. Medine: 1979.
• Müslim. Câmi’s-sahîh. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, ty.
• Nesâî. ed-Duefâ ve’l-metrûkîn. Halep: Dâru’l-vaʽyi, 1396.
• Oral, Rıfat. İlk Dönem Hadis ve Sünnet Anlayışını Yansıtan İki Eser: el-Âsâr ve el-Muvattâ’. İhtisas: İlmî ve Neşir Dergisi 1 (2020), 107-136.
• Özdemir, Zehra. Hadis Usulünde Ehl-i Bidat Problemi ve Uygulamadaki Yansımaları. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,- Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Özkan, Halit. Hicri İlk İki Asırda Farklı Şehirlerde Amel Telakkisi Oluşumunda Sünnet ve Hadisin Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Özşenel, Mehmet. Ebû Yûsuf ’un Hadis Anlayışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.
• Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları/Şeybânî Örneği. İstanbul: İFAV, 2017.
• Serahsi. Usul. Beyrut: Dâru’l-Maʽrife, ty.
• Sevgili, Hamit. “Buhârî’nin “’Kâle Ba’du’n-Nâs’ İfadesi ile İlgili Tartışmalar ve Bu İfadenin Yer Aldığı Konular”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (2016), 31-64.
• Sezgin, Fuat. Hadis Musannefâtının Mebdei ve Maʽmer b. Râşid’in Câmiʽ. Türkiyât Mecmuası 7 (1955), 115-134.
• Sübezmunî. Keşfu’l-âsâr fî Menâkıbı Ebî Hanîfe. Taşkent: Bîrûnî Doğu Araştırmaları Kütüphanesi, nr: 3105.
• Süyûtî. Tenvîru’l-ĥavâlik. Mısır: el-Mektebetü’t-ticâriyye, 1969.
• Şâfiʽ. er-Risâle. Mısır: Mektebetu’l-Halebi, 1940.
• Taftazânî. Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefiyye. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâs, ty.
• Tartı, Nevzat. “Konulu Rivayet Kitaplarında İçerik Sorunu”. İslamiyat 6/2 (2003), 149.
• Tirmizî. el-Câmiu’s-sahîh. Nşr. Ahmed Muhammed Şakir. Mısır: Şeriketü Mektebe ve Matbaʽâtu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Tokpınar, Mirza. “el-Musannef”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/237-237. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ukaylî. ed-Duefâu’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1982.
• Ulu, Arif. Ebû Yûsuf ve Kitâbu’l-âsâr’ı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Uyanık M. “İslam Düşüncesinin Teşekkül Döneminde Ebû Hanîfe’nin Siyasi Duruşu”, İmam-ı · Azam Ebu Hanîfe ve Düşünce Sistemi, Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri. Bursa: Kuran Araştırmaları Vakfı, 2005
• Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefiler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2010) 2010/1, 101-130.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: DİB Yayınları, 2018.
• Yahyâ b. Maʽîn. Tarih. Mekke: Merkezu Bahsi’l-İlmi ve İhyâu’t-Turâsi’l-İslami, 1979.
• Yatkın, Nihat. Ebu Bekir İbn Ebî Şeybe ve Kitâbu’l-Musannef ’i. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Zehebî. Mizânu’l-iʽtidâl. Beyrut: Dâru’l-maʽrife, 1963.
• Zehebî. Siyeru aʽlâmi’n-nübelâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ty.
• Zürkânî. Şerhu’l-Muvattâ. Kahire: Mektebetu’s-Sakafe, 2003.