USÛL-FÜRÛ‘: EBÛ HANÎFE VE FIKHIN YÖNTEMİ

Yıl 2020, Cilt: 56 Sayı: 4, 1303 - 1348, 20.12.2020

Mürteza Bedir

Öz

Fıkhın hem konusunun hem de meselelerinin olgunlaştığı erken tarihine dair yeterli araştırmalar yapılamamıştır. Fıkıh ilminin ortaya çıkışında ve yönteminin geliştirilmesinde Ebû Hanîfe’nin rolü taraftarı ve rakipleri tarafından teslim edilmiş bir olgudur. Ebû Hanîfe’nin Irak’ın Kûfe şehrinde liderlik ettiği ilim halkasında ilk kez detaylandırılan fıkıh meseleleri bu nedenle fıkhın erken tarihine ışık tutacak çok değerli veriler sunmaktadır. Bu halkanın kayıtları diyebileceğimiz çok değerli bir eser bugün elimizdedir: Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin kaleme aldığı Kitâbü’l-Asl. Bu eserin Oruç Bölümü üzerine bir inceleme yapmayı amaçlayan bu çalışmada önce Ebû Hanîfe’nin ortaya koyduğu bu entelektüel mirasa yönelik eleştiriler üzerinde durulmuştur. Ardından Oruç Bölümü’ndeki 219 meselenin ayrıntılandırılması (tefrî’) usûlü fıkhın yöntemine dair bir analiz olarak ele alınmıştır. Yapılan çalışma neticesinde Ebû Hanîfe’nin fıkıh yönteminde iki kavram çiftinin çok kritik rol oynadığı sonucuna varılmıştır: Usûl-furû’ ve kıyas-istihsan. Buna ilave olarak fıkıh sorularının arkasında yer alan mantığı kavramak için sanal sorular üretmek şeklindeki farazî/takdiri fıkıh yönteminin de fıkhın temel bir yöntemi olduğu sonucuna varılmıştır. Sonuçta Ebû Hanîfe’nin tüm bu süreçlerde öncü bir rol oynadığı ve Şafiî’nin dediği gibi fıkıh ilminin kurucu babasının Ebû Hanîfe olduğu iddiası bu çalışma tarafından da teyit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkhın bölümleri, Fıkhın meseleleri, Usûl- fürû‘, Kıyas-istihsan, Farazî sorular

“USŪL-FURŪ‘: ABŪ HANİFA AND METHOD OF FİQH”

Öz

Fiqh emerged as a separate and independent discipline at the end of the 1st century of Islam and continued and matured through the 2nd/8th and 3rd/9th centuries. There is still little research on the early history of the formation of Islamic disciplines in general and law in particular, especially the formation of the chapters and their contents. Abu Hanifa’s Kufan Academy of fiqh, as coined by late MuHammâd Hamidullah, is believed to have played a major role in the formation of the discipline of fiqh, a fact that was unanimously agreed by both his allies and rivals. The records of the debates and discussions of this Academy was preserved thanks to the efforts of MuHammâd b. Hasan al-Shaybani who recorded the legacies of Abu Hanifa and Abu Yusuf. This paper gives a brief account of the fierce criticism directed towards Abu Hanifa. Although many attempted to explain the reasons behind this often unfounded opposition to Abu Hanifa none of the explanations seem to be satisfying. Thus this paper argues that the real source of the opposition against him was his unprecedented methodology. His achievement in this regard was so appealing that the traditional circles were in trouble in developing a response against it. The paper therefore aims to put forward in the second part the main features of his method of theorizing the living tradition of Islam. In order to show in a case study the paper tries to make an analysis of the Chapter of Fasting from Kitab al-Asl of al-Shaybani.

Anahtar Kelimeler

the chapters of fiqh, the questions of fiqh, usul-furu', qiyas-istihsan, suppossitional question

Kaynakça

• Bağdâdî, Yahya b. Ma‘în b. Avn. Târîhu İbn Ma‘în. Thk. Ahmed Muhammed Nurseyf, 4 cilt, Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-İlmi ve İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1979/1399.
• Bedir, Murteza. “The Power of Interpretation: Is Istihsan Qiyas?”. Islamic Studies 42:1 (2003).
• Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu: 10.-13. Yüzyıllar Orta Asya Vakıf Hukuku Bağlamında Bir İnceleme. İstanbul: İsam Yayınları, 2014.
• Bedir, Murteza. Ebu Hanife: Entelektüel Biyografi. Ankara: Anadolu Yayınları, 2017.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâil. ed-Du‘afâü’s-sağîr. Ebu Abdullah b. Ebi’l-‘Ayneyn Kahire: Mektebetü İbn Abbas, 1426/2005.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâil. et-Târîhu’l-kebîr. 9 cilt, Haydarabat: Dairetü’l-ma‘arifi’l-Osmaniyye, t.y.
• Chafik, Chehata. “Études de philosophie muṣūlmane du droit. II. L’”Équité” en tant que source du droit Ḥanafīte”. Studia Islamica, No. 25, 1966.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullâh. Metnü’l-el-Varakāt. Riyad: Radü’s-Sumey‘i li’n-neşri ve’t-tevzi‘, 1416/1996.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullâh b. Ömer. el-Esrâr fi’l-furû‘. Thk. Salim Özer, “Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erciyes Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah. el-İnsâf fî beyâni sebeb’l-ihtilâf fi’l-ahkâmi’l-fıkhiyye. Thk. Abdüfettah Ebu Gudde, Beyrut: Dârü’n-nefais 1986.
• Halvânî, Abdülaziz b. Ahmed, el-Mebsût. Süleymaniye Ktp. Ayasofya Böl., no: 1381.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali, Târîhu Medînetü’s-selâm (Târîhu Bağdâd). 17 cilt, Thk. Beşşar Avvad Maruf, Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmi, 2001/1422.
• Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şehâbeddin Ahmed İbn Hacer. el-Hayrâtü’lhisân fî menâkıbi’l-İmâmi’l-A’zam Ebî Hanîfe. Kahire: Darü’l-kütübi’l-Arabiyyeti’l-kübra, 1326.
• İbn Ebi’l-Avam, Fedâ’ilü Ebî Hanife ve ahbârihi ve menâkıbihi. Thk. Latifür-Rahman el-Behraici el-Kasimî, Mekke: Mektebetü’l-imdadiyye, 1430.
• İbn Haldûn, Mukaddime. Thk. Abdullah. M. Derviş, 2 cilt, 2: 185, Dimeşk: Darü’l-Belhi, 2004.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân el-Büstî, el-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn. Thk. Hamdi b. Abdülmecid es-Selefi, 2 cilt, Riyad: Dârü’s-Sumey‘ i, 1420/2000.
• İbn Sa‘d, Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zührî, et-Tabakâtü’l-kübrâ. 9 cilt, Beyrut: Darü Sadir, 1388/1968.
• İmam Müslim, Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, el-Künâ ve’l-esmâ. Nşr. ‘Abdürrahim M. A. el-Kaşgarî, Medine: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, 1404/1984.
• Kevseri, M. Zahid. Lemehâtü’n-nazar fî sîreti’l-İmâm Züfer. Kahire: 1368/1948.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Te’nîbü’l-Hatîb alâ mâ sâkahu fî Ebî Hanîfe mine’l-ekâzib. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabi, 1981.
• Makdisi, John. “Legal Logic and Equity in Islamic Law”. 33 (1985), American Journal of Comparative Law, 63-92.
• Mergīnânî, el-Hidâye, Leknevî şerhiyle birlikte. Thk. Nuaym Eşref N. Ahmed, Karaçi: İdaretü’l-Kur’ân ve’l-‘ulûmi’l-İslâmiyye, 1417.
• Mervezî, Hâkimü’ş-Şehîd. el-Muhtasâru’l-Kâfî. Süleymaniye Ktp., Ayasofya Blm., no: 1362.
• Nesâî, İmam Ahmed b. Ali. Kitâbü’d-Du‘afâ’ ve’l-metrûkîn. Thk. Mahmud İbrahim Zayed Beyrut: Daru’l-ma‘rife, 1406/1986.
• Nesefî, Necmeddîn Ebû Hafs Ömer b. Muhammed. Tahsîlü usûli’l-fıkh, içinde: a.y., Matla‘u’n-nücûm ve mecma‘u’l-‘ulûm. Tıpkıbasım. Nşr. S.Muhammâdaminov, Taşkent: Dâru Câmiati Taşkent al-İslâmiyye, 2015.
• Nu’mani, Muhammed Abdurreşid. İmam-ı Azam Ebu Hanife’nin Hadis İlmindeki Yeri. Çev. Enbiya Yıldırım, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2004.
• Râzî, İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân. el-Cerhu ve’tta‘ dîl. 9 cilt (Haydarabat: Darietü’l-ma‘arifi’l-Osmaniyye, 1371/1952.
• Semerkandî, Alâeddîn Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukūl. Thk. M. Zeki Abdilber, Doha: Matabi‘ ad-Doha, 1404/1984.
• Serahsî, Ebî Bekr b. Ebî Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, t.y.
• Süyûtî, İmam Celâleddin b. Ebî Bekr. Tebyîdü’s-sâhife fî menakibi Ebî Hanîfe. Thk. Mahmud Muhammed Mahmud Hasan Nassar, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1990/1410.
• Şâmî, Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf es-Sâlihî. Ukudü’l-cuman fi menakıbi’l-İmami’l-A’zam Ebi Hanife en-Nu’man. Thk. Ebü’l-Vefa Mahmud Şah el-Efgânî, Beyrut: Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 2018.
• Ünal, İsmail H. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebi’nin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1994.
• Yemânî, Abdurrahman b. Yahya b. Ali Muallimi. et-Tenkîl bimâ fî te’nîbi’l-Kevserî mine’l-ebatil. Thk. Muhammed Nasırüddin el-Elbani, y.y. 1966/1386.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osman. Menâkıbü’l-İmâm Ebî Hanîfe ve sâhıbeyh Ebî Yûsuf ve Muhammed b. el-Hasen. Thk. Muhammed Zahid el-Kevseri, Ebü’l-Vefâ el-Efgânî, Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Arabiyye, t.y.