ERZURUMLU İBRAHİM HAKKI’NIN TECVÎDÜ’L-KUR’ÂN Bİ LİSÂNİ’L-‘ARABÎ İSİMLİ RİSALESİ: TAHKİK VE TAHLİL

Yıl 2021, Cilt: 57 Sayı: 1, 13 - 52, 15.03.2021

Murat Akkuş , Zafer Onur

Öz

Bu çalışmada 18. yüzyılda 1703-1780 yılları arasında yaşamış, Türkçe, Arapça ve Farsça olmak üzere üç dilde birçok eser vermiş, Tillo’nun yetiştirmiş olduğu çok yönlü, büyük İslâm âlimlerinden Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın (ö. 1194/1780) Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî isimli risalesi ele alınmıştır. Harflerin mahreç ve sıfatlarına uymak suretiyle Kur’ân’ın güzel okunmasını öğreten tecvid ilmiyle ilgili olan risalenin Türkiye kütüphanelerinde tespit edilen sekiz adet el yazma nüshası bulunmaktadır. Nüshalardan üçü Erzurum’da yazılan Mecmû‘atü’l-me‘ânî’de, üçü ‘Urvetü’l-İslâm’da biri de Mecmû‘atü’l-‘irfân’ın da içinde bulunduğu Mecmu‘a’da yer almaktadır. Diğeri de Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanesi’nde Tecvîdü’l-Ḳur’ân ismiyle kayıtlıdır. Ayrıca mezkûr eserlerden birkaçının Siirt ve Tillo’da bazı şahısların özel kütüphanelerinde bulunduğu tespit edilmiş ve eserlerin asıllarına ve fotokopilerine çeşitli nedenlerle ulaşılamamıştır. Çalışmada Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın hayatı ve eserleri hakkında kısaca bilgi aktarıldıktan sonra Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî adlı Arapça mensûr risalenin Türkiye kütüphanelerinde tespit edilen el yazma nüshalarının özellikleri incelenip edisyon kritiği yapılacak ve risalede ele alınan konular tahlil edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tecvid, Erzurumlu İbrahim Hakkı, Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî, Tahkik, Tahlil

CRITICAL EDITION AND ANALYSIS OF “TAJWEEDU’L-QUR’AN BI LISANI’L-ARABI” BY ERZURUMI IBRAHIM HAKKI

Öz

In this study, the treatise of Ibrahim Hakkı Erzurumi (d. 1194/1780) named Tajweedu’l-Qur’an bi Lisani’l-Arabi was discussed. He lived between the years of 1703-1780 in the 18th century and produced many works in three languages, Turkish, Arabic and Persian. He was one of the most versatile and great Islamic scholars who have been raised in Tıllo. The treatise is about the knowledge of tajweed. Tajweed knowledge teaches how to read the Qur’an beautifully by attaching importance to the origins and the attributes of scientific letters. There are eight identified manuscript copies of the treatise in Turkey’s libraries. Three of the copies are included in Macmuatu’l-Maani written in Erzurum, other three in Urvetu’l-Islam and one in Macmua which includes Macmuatu’l-Irfan. The other is registered under the name of Tajweedu’l-Qur’an in The Library of Atatürk University Faculty of Letters Literature. In addition, it was determined that the aforementioned works were in the private libraries of some individuals in Siirt and Tillo, and the original and photocopied versions of the works could not be reached for various reasons. In the beginning, brief information will be given about the life and works of Ibrahim Hakkı Erzurumi. After, the characteristics of manuscript copies detected in Turkey’s libraries of the treatise of named Tajweedu’l-Qur’an bi Lisani’l-Arabi written in Arabic and prose will be examined, and later the critical edition of the issues discussed in the treatise will be analyzed.

Anahtar Kelimeler

Tajweed, Erzurumi Ibrahim Hakkı, Tajweedu’l-Qur’an bi Lisani’l-Arabi, Enquiry, Analysis

Kaynakça

• Altıntaş, Hayrani. “Büyük Türk Düşünürü Erzurumlu İbrahim Hakkı Görüşleri ve Eserleri”. Diyanet Dergisi 18/3 (Mayıs-Haziran 1979), 149-156.
• Altıntaş, Hayrani. Marifetname’de Tasavvuf. İstanbul: İbrahim Hakkı Külliyesi Yaptırma ve Yaşatma Derneği Külliyesi Yay., 1981.
• Aydemir, Abdullah. “Besmele”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 10/106-107 (Mart-Nisan, 1971), 82-89.
• Bağdadlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’lmusannifîn. Tsh. Muallim Kilisli Rıfat Bilge-İbnü’l-Eman Mahmut Kemal İnal. İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, 1950-1955.
• Binark, İsmet - Sefercioğlu, Nejat. Erzurumlu İbrahim Hakkı Bibliyografyası. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1977.
• Birgivî. Dürr-i Yetim (Resâil fî İlmi’t-Tecvîd İçinde). İstanbul: Asitane, ts.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. sad. A. F. Yavuz - İ. Özen. İstanbul: Meral Yayınları, 1334-1343.
• Cirîsî, Muhammed Mekkî Nasr. Nihâyetü’l-kavli’l-müfîd fî ‘ilmi’ttecvîd. thk. Ahmed Ali Hasen. Kahire: Mektebetü’l-Adâb, 1432/2011.
• Çağrıcı, Mustafa. “İbrâhim Hakkı Erzurûmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/305-311. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Çelebioğlu, Amil. Erzurumlu İbrahim Hakkı. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1988.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’ân Okuma Esasları. Bursa: Emin Yayınları, 2005.
• Çollak, Fatih. “Reîsü’l-Kurrâlık Müessesesi ve Esâmî-i Kurrâ Defteri”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları IV (Kıraat İlmi ve Problemleri). ed. Bedrettin Çetiner. 179-240. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Debrelî, Hâce Abdülkerim. Mîzânü’l-hurûf ve şifâül ebdân (Resâil fî ilmi’t-Tecvîd içinde 2 cilt). İstanbul: Asitane, ts.
• Diclehan, Şakir. Çeşitli Yönleriyle Erzurumlu İbrahim Hakkı. İstanbul: 1980.
• Ensârî, Zekerriyâ. ed-Dekâiku’l-muhkeme fî şerhi’l-mukaddime. Mısır: 1335.
• Erzurum Hasankaleli İbrahim Hakkı. Marifetname. sad. Turgut Ulusoy. İstanbul: Ahmet Said Matbaası, 1974.
• Fırat, Yavuz. Tecvid ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2018.
• Göker, Lütfi. “Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetname”. Diyanet Dergisi 17/2 (Mart-Nisan 1978), 95-109.
• Hamza Hüdâî. Tecvid-i Edâiyye (Resâil fî İlmi’t-Tecvîd İçinde 2 Cilt). İstanbul: Asitane, ts.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru’s-Sadr, ts.
• İbnü’l-Cezerî. et-Temhîd fî ilmi’t-tecvîd. thk. Ganim Gaddûrî Hamed. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1986.
• İbnü’l-Cezerî. Mukaddimetü’l-Cezerî. haz. Muhammed Sadi Çöğenli. İstanbul: Asitane Kitabevi, ts.
• İbrahimhakkıoğlu, Mesih. Erzurumlu İbrahim Hakkı. İstanbul: Gül Matbaası, 1973.
• Karabâşî, Abdurrahman. Karabâş Tecvidi. İstanbul: 1323.
• Karagöz, İsmail (ed.). Duâlar. İstanbul: DİB Yay., 6. Baskı, 2017.
• Mer‘aşî, Saçaklızade Mehmet Efendi. Cühdül’-Mukill. thk. Sâlim Gaddurî Hamed. Amman: Dâru İmare, 2008.
• Mercanlıgül, Muharrem. Ebced Hesabı. Ankara: Doğuş Matbaası, 1960.
• Mertoğlu, M. Suat. “Salâtüselâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/23-24. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Onur, Zafer. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Nebzetun min lügati elsineti’s-selâse Adlı Eseri (Tenkitli Metin ve İnceleme). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Pakdil, Ramazan. Tâ‘lim, Tecvid ve Kıraat. 3. Baskı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014.
• Revnakoğlu, Cemaleddin Server. Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi. İstanbul: Harf Yayınları, 2001.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “İbrahim Hakkı Erzurûmî’nin Urvetü’lİslâm Adlı Eseri Hakkında Bir Değerlendirme”. Bütün Yönleriyle Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Cengiz Gündoğdu. 515-521. Erzurum: 2012.
• Şimşek, Selami. “303. Doğum Yıldönümünde İbrahim Hakkı (1115/1703-1194/1780) Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme”. Kutadgu Bilig Felsefe ve Bilim Araştırmaları Dergisi 11 (Mart-2007), 277-301.
• Temel, Nihat. Kıraat ve Tecvid Istılahları. 2. Baskı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2013.
• Tezcan, Tuğrul. “Bir Klişenin Şerhi: Hamdele, Salvele ve Ba’dü İfadesinin Davud el-Hanefî el-Karsî el-Birgivî’de Çağrıştırdıkları”.Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 3/1 (2019), 56-72.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Ebced”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/68-70. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yakıt, İsmail. Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme. İstanbul: Ötüken Neş. 1992.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Hamdele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/448-449, İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zebîdî, Muhammed Murtaza. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Beyrut: Dâru’l-Fikir, ts.