SAHÂBENİN ÂYET İKTİBASLARININ BAĞLAM YÖNÜNDEN İNCELENMESİ

Yıl 2022, Cilt: 58 Sayı: 2, 507 - 544, 15.06.2022

Bayram Demircigil

Öz

 İlk olarak Hz. Peygamber tarafından başvurulan âyetlerden iktibasta bulunma uygulaması tarih boyunca sonraki dönemlerde de devam ettirilmiştir. Aynı şekilde sahâbe de hayatın doğal akışı içerisinde muhtelif vesilelerle âyetleri iktibas etmişler ve bu sayede âyetleri gündelik hayatlarında işlevsel kılmışlardır. Kaynaklarda sahâbeye atfedilen âyet iktibaslarını içeren rivayetlerin bağlam açısından değerlendirilmesi günümüzde Kur’ân’a yaklaşımla sahâbe dönemindeki yaklaşımın karşılaştırılması açısından önem taşımaktadır. Kaynaklarda konuyla ilgili değerlendirme yapmamıza imkân verecek sayıda rivayet bulunmaktadır. Söz konusu rivayetlerde yer alan örnekler içinde Kur’ân’ın metin içi bağlamıyla uyumlu âyet iktibasları bulunduğu gibi, bağlama aykırı görünenlerle de karşılaşılmaktadır. Anılan durum sahâbeden bazılarının bu hususta belirgin bir hassasiyete sahip olmalarına karşın bazılarının daha mütesâhil davrandıklarını göstermektedir. Âyetlere bağlam dışı yaklaşımla ilgili bu olgu; hususî bir ifadenin umuma hamledilmesi, mecâzî bir ifadenin hakiki anlamda anlaşılması, âyetlerin metin içi ve metin dışı bağlamlarını yansıtan rivayetlerin dikkate alınmasında zaman zaman esnek tutumların benimsenmesi şeklinde tezahür etmiştir. Mezkur yaklaşım biçiminin tarih boyunca müfessirleri az çok etkilediği ve âyetlere yaklaşımla ilgili belli bir geleneğin oluşumuna katkıda bulunduğu düşünülmektedir. Tefsirlerde bu hususta benimsenen yaklaşımlar bizi bu sonuca götürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Rivayet, Sahâbe, İktibas, Metin İçi Bağlam, Metin Dışı Bağlam.

Teşekkür

Teşekkürler. Kolay gelsin.

AN ANALYSIS OF THE QUOTATIONS OF COMPANIONS FROM THE PERSPECTIVE OF CONTEXT

Öz

The Prophet's practice of quoting Qur'anic verses remained over the next generations. Likewise, the companions cited the Scriptures in their everyday lives. By doing so, they made the Qur'an more applicable to their daily lives. It is essential to evaluate these narratives so that comparisons can be made between the companions' perspectives and our own. We should note that there have been sufficient number of narrations to assess the issue. Some of these narrations conform to the intratextual and extratextual contexts of the Qur'an, while others contradict them. This situation demonstrates that some of the companions were interested in the context, while others were not. The way they approached the verses by taking them out of context was manifested by a generalization of a particular phrase, understanding the figurative expressions as literal uses of words, or disregarding the narratives related to the intra-textual and extra-textual context of verses. This viewpoint has influenced the exegetes throughout history more or less and contributed to forming such a tradition. The way that exegetes adopted in the Qur’ānic exegesis led us to such an outcome.

Anahtar Kelimeler

Exegesis, Narratives, Companions, Quotations, Intra-Textual Context, Extra-Textual Context.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid vd. 45 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Aydar, Hidayet. “Kur’ân’a Dokunmak ve Abdest Meselesi”. Kur’ân Mesajı İlmî Araştırmalar Dergisi 4 (Şubat 1998), 55-75.
• Beydâvî, Nâsıruddîn Abdullah b. Ömer. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’tte’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Merʽaşlî. Beyrût: Dâru İhyâi’t- Türâsi’l-Arabî, 1418.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l`Arabî, 1405.
• Coşkun, Muhammed. Kur’ân Yorumunda Sîret-Nüzul İlişkisi. İstanbul: Fikir Yayınları, 2014.
• Cürcânî, Ebû Bekir Abdülkâhir b. Abdirrahmân. Dercü’d-dürer fî tefsîri’l-âyi ve’s-süver. thk. Tal ̒at Salâh el-Ferhân. 2 Cilt. Amman: Dâru’l-Fikr, 1430/2009.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru’l-hadîs. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1383.
• Elbânî, Ebû Abdirrahmân Muhammed Nâsıruddîn. Daîfü’l-Câmiu’s- Sağîr ve ziyâdetüh. b.y.: el-Mektebü’l-İslâmî, ts.
• Elik, Hasan. “Mushaf’a Abdestsiz Dokunulup Dokunulamayacağı Problemi”. Kur’ân Mesajı İlmî Araştırmalar Dergisi 6 (Nisan 1998), 48-78.
• Güven, Şahin. Kur’an’ın Anlaşılması ve Yorumlanmasında Çokanlamlılık Sorunu. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân. Kitâbu’l-Ayn. thk. Mehdî el- Mahzûmî vd. 8 Cilt. b.y.: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Hallâl, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed. es-Sünne. thk. Atıyye ez- Zehrânî. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Râye, 1410/1989.
• Hassân, Temmâm. el-Lugatü’l-Arabiyyetü ma’nâhâ ve mebnâhâ. b.y.: Âlemü’l-Kütüb, 1427/2006.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed- Dâru’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Atıyye, Abdülhak b. Gâlib. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l- Kitâbi’l-Azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Düreyd, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasen. Cemheratü’l-lüga. thk. Remzî Münîr Ba’lebekkî. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs b. el-Münzir. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Esʻad Muhammed et-Tayyib. Suudi Arabistan: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419.
• İbn Ebî Sa‘lebe, Yahyâ b. Sellâm. Tefsîr. thk. Hind Şelebî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali. el-Ucâb fî beyâni’lesbâb. thk. Abdülhakîm Muhammed Enîs. 2 Cilt. b.y.: Dâru İbni’l-Cevzî, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. b.y.: Dâru Taybe, 1420/1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Te’vîlü müşkili’l- Kur’ân. thk. İbrâhim Şemsüddîn. Beyrût: Dârul-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Râheveyhi, Ebû Yaʽkûb İshâk b. İbrâhîm. Müsnedü İshâk b. Râheveyh. thk. Abdülgafûr b. Abdülhak el-Bellûşî. 5 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Îmân, 1412/1991.
• İbnü’l-Arabî, Muhammed b. Abdillah Ebû Bekir. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbnü’l-Caʽd, Ali el-Bağdâdî. Müsnedü İbni’l-Caʽd. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrût: Müessesetü Nâdir, 1410/1990.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. Zâdu’lmesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1422.
• İbnü’l-Münzir, Ebû Bekir Muhammed b. İbrâhîm. Kitâbü Tefsîri’l- Kur’ân. thk. Saʽd b. Muhammed es-Saʽd. Medine: Dâru’l-Meâsir, 1423/2002.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn. ez-Zahîre. thk. Muhammed Haccî. 14 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Kur’an-ı Kerim Meali-Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. Öztürk, Mustafa. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Kurt, Mehmet. “Hz. Peygamber (s.a.v.) ve Sahâbenin Âyetleri Bağlam Dışı Kullanım Örnekleri”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (8) (2021), 373-392.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʽ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhîm İtfeyyiş. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Mâlik b. Enes. Muvattau’l-İmâm Mâlik. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1406/1985.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Mecdî Baslûm. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muʽavvid vd. 19 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1919.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. en-Nüketü ve’l-uyûn. thk. İbn Abdilmaksûd b. Abdirrahîm. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Muhammed b. Hıbbân, b. Ahmed. el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hıbbân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1988.
• Mukātil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen b. Beşîr. Tefsîr. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Mücâhid b. Cebr, Ebü’l-Haccâc. Tefsîr. thk. Muhammed Abdüsselâm Ebü’n-Neyl. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî el-Hadîse, 1410/1989.
• Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Ḥasen el-Ḳuşeyrî. el-Müsnedü’s-Sahihu’lmuhtasar bi nakli’l-adli ani’l-adli ilâ Rasûlillâh sallallâhu aleyhi ve sellem. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, ts.
• Nehhâs, Ebû Caʽfer. en-Nâsih ve’l-mensûh. thk. Muhammed Abdüsselâm Muhammed. Kuveyt: Mektebetu’l-Felâh, 1408.
• Nîsâbûrî, Hâkim Muhammed b. Abdillah. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdükâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1411/1990.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed. Tefsîru’r-Râgıb el-İsfahânî. thk. Muhammed Abdülazîz Besyûnî. Tanta: Külliyyetü’l-Âdâb, 1420/1999.
• Râzî, Fahruddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Hasan b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Reşîd b. Ali Rızâ, Muhammed. Tefsîru’l-Menâr. Mısır: el-Hey’etü’l- Mısriyye, 1990.
• Saîd b. Mansûr, Ebû Osman. et-Tefsîr min Sünen-i Saîd b. Mansûr. thk. Saʽd b. Abdullah. b.y.: Dâru’s-Sumey ̒ î, 1417/1997.
• Saʽlebî, Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebû Muhammed İbn Âşûr. 10 Cilt. Beyrût: Dâru İhyai’t-Türâsi’l- Arabî, 2002.
• Sanʽânî, Ebû Bekir Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. thk. Habîburrahmân el-Aʽzamî. 11 Cilt. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed. el-İktibâs mine’l- Kur’âni’l-Kerîm. thk. İbtisâm Merhûn es-Saffâr. 2 Cilt. Mansûre: Dâru’l- Vefâ, 1412/1992.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Bahrû’l-ʻulûm. thk. Ali Muhammed Muʻavvid vd. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1993.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1414/1993.
• Süyûtî, Ebû Bekir Celâleddîn. el-İtkān fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1394/1974.
• Sübkî, Ebû Hâmid Behâüddîn. Arûsü’l-efrâh fî şerhi Telhîsı’l-Miftâh. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 2 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1423/2003.
• Taberî, Ebû Caʽfer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân an te’vîliâyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Hecr, 2001.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Maʽrûf. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Tiyek, Fatih. Kur’an’ı Anlamada Bağlamın Rolü ve Meallerdeki Bağlamsal Sorunlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Uğur, Hakan. “Vâkıa Sûresi 79. Ayet Bağlamında Mushaf’a El Sürme meselesi”. Usul İslâm Araştırmaları 25/25 (Ocak 2016), 205-230.
• Uzun, Nihat. Bağlam ve Kur’an’ın Anlaşılması Üzerine. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Üzüm, İlyas. “Hüküm (Kelâm)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/464-466. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed. el-Vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Safvân Adnân Davûdî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1415.
• Yüksek, Muhammed İsa. Kur’an’ın Anlaşılmasında Bağlam Bilgisi, Referansları ve Sınırları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Zeccâc, Ebu İshâk İbrâhîm b. es-Sirrî. Meâni’l-Kur’ân ve i‘râbuh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâikı gavâmidı’t-tenzîl ve ʽuyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l- Kitâbi’l-Arabî, 1407.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedruddîn. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l- Arabiyye, 1376/1954.
• Zühaylî, Vehbe b. Mustafa. el-Fıkhü’l-İslâmî ve edilletüh. 10 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, ts.