THE FIRST IMAM-KHATIB SCHOOL IN THE OTTOMAN EMPIRE: MENŞE-İ EİMME VE HUTEBA

Yıl 2022, Cilt: 58 Sayı: 2, 837 - 884, 15.06.2022

Necati Dögüş

Öz

 Madrasas were the sole higher educational institutions for the training of imams and khatibs like other members of the learned establishment, until the last quarter of the 19th century. However, after the tanzimat period, certain reasons such as the establishment of specialized educational institutions, the failure to train imam candidates as competent as before, the increase in the number of unqualified imam-khatib schools, and the increase in complaints about the incompetence of imams and khatibs paved the way for the inauguration of independent schools that only train imams and khatibs. The first initiative in that direction came from Hüseyin Tevfik Efendi in 1882, an inspector of religious endowments, who suggested opening a new institution. This school named Mansha al-Aimma wa al-Khutaba lasted only five to six years at the time it was closed on 23 February 1888 by the decision of the Council of Ministers. Nonetheless, previous researches that have delved into the opening and development of imam-khatib schools have never mentioned about this first school, Mansha al-Aimma wa al-Khutaba, but rather they claim that the first one was the Madrasa al-Aimma wa al-Khutaba (the Madrasa for Imams and Khatibs) opened in 1913. This paper demonstrates with archival evidence that the roots of the first imam-hatib school go back to 1882 not 1913. 

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Imam, Hatip, Imam-Hatip School, Medrese-i Eimme ve’l Huteba.

OSMANLI DEVLETİ’NDE AÇILAN İLK İMAM HATİP OKULU: MENŞE-İ EİMME VE HUTEBA

Öz

19. yüzyılın son çeyreğine kadar diğer ilmiye sınıfı gibi imam ve hatipler de medrese, dârülkurra ve dârülhadis tarzı eğitim kurumlarından yetişmekteydi. Ancak Tanzimat döneminden sonra ihtisasa yönelik eğitim kurumlarının açılmaya başlanması; imam adaylarının geçmiş dönemlerdeki kadar iyi yetişememesi; niteliksiz imam-hatip sayısının artması, bunun sonucu olarak imam ve hatiplerin yetersizlikleri ile alakalı şikâyetlerin artması gibi sebeplerle, sadece imam-hatip yetiştiren müstakil okulların açılmasını gündeme getirmiştir. Bu konudaki ilk teşebbüs 1882 yılında evkaf müfettişi Hüseyin Tevfik Efendi’nin teklifleri sonucu gerçekleşmiştir. Menşe-i Eimme ve Huteba adıyla açılan bu okulun ömrü beş-altı yıl sürmüş 23 Şubat 1888 tarihli Heyet-i vekîle kararı ile kapatılmıştır. Ancak imam-hatip okullarının açılış ve gelişim sürecini ele alan araştırmalar Menşe-i Eimme ve Huteba’ya hiç temas etmemiş, ilk imam-hatip okulunun 1913 yılında açılan Medrese-i Eimme ve’l-Huteba olduğunu iddia etmişlerdir. Bu makalede Türkiye’de ilk imam-hatip okulunun 1913 yılında açılan Medrese-i Eimme ve’l-Huteba değil; 1882 yılında açılan Menşe-i Eimme ve Huteba olduğu, arşiv vesikaları ışığında ortaya konmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, İmam, Hatip, İmam-Hatip Okulu, Medrese-i Eimme ve’l-Huteba.

Kaynakça

• Abdülaziz Bey. Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri. haz. Kazım Arısan - Duygu Arısan. Günay. 2 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Ahmet Cevdet Paşa. Tarih-i Cevdet. 12 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1966.
• Ahmet Cevdet Paşa. Târih-i Cevdet. haz. Mehmet İpşirli. 4 Cilt. Ankara: TTK, 2018.
• Akdağ, Mustafa. Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Cem Yayınevi, 1984.
• Akgündüz, Ahmet. İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul: OSAV, 2013.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kânunnâmeleri ve Hukûkî Tahlillleri. 11 Cilt, İstanbul: OSAV Yayınları, 2016.
• Akgündüz, Hasan. Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi. İstanbul: Ulusal Yayınları, 1997.
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1982’ye). Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, 1982.
• Akman, Zekeriya. “Osmanlı Son Dönem Kurumlarından Dâru’l-Hikmeti’l- İslâmiye’nin Din Eğitimi ve Öğretimi Alanındaki Faaliyetleri”. İslami Araştırmalar Dergisi 20/1 (Kış 2007), 86-88.
• Arpaguş, Hatice K. Osmanlı ve Geleneksel İslâm. İstanbul: İFAV, 2014.
• Alp, Hayrünnisa. Meşrutiyetten Cumhuriyete Türkiye’de İlköğretim ve Programları (1913-1936). İstanbul: Nobel Bilimsel Eserler, 2017.
• Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983.
• Avcılar, Suna Başa. “Osmanlı Tabakalaşma Sistemine İlişkin Görüşler Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı. 4/55-58, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Aydeniz, Tuğba Yalçın. “Osmanlı’da ilk Vaiz Yüksek Okulu Medresetü’l- Vâizin”, Osmanlı İstanbulu 3: 3. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyum Bildirileri. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi: İBB, 2015. 597-621.
• Ayhan, Halis. “İmam Hatip Lisesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/191-194. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Baltacı, Cahid. 15. ve 16. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. 2 Cilt. İstanbul: İFAV, 1995.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası Evrakı [BEO], No: 113, Gömlek no: 8473; No: 158, Gömlek no: 11812; No: 11, Gömlek no: 767; No: 225, Gömlek no: 16819; No: 11, Gömlek no: 767.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf [C. EV]. No: 411, Gömlek no: 20818; No: 75, Gömlek no: 3739; No: 587, Gömlek no: 29611; No: 212, Gömlek no: 10578; No: 286, Gömlek no: 14595; No: 231, Gömlek no: 11514; No: 495, Gömlek no: 25007; No: 313, Gömlek no: 15924; No: 486, no: 24572; No: 67, Gömlek no: 3327; No: 286, no: 14595; No: 44, Gömlek no: 2199; No: 231, Gömlek no: 11514; No: 560, no: 28300; No: 67, no: 3349; No: 226, no: 11276; 576, no: 29088, vb.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C. MF]. No: 95, Gömlek no: 4735; No: 39, Gömlek no: 1942; No: 91, Gömlek no: 4521;
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Mektubi Kalemi [DH.MKT]. No: 1669, Gömlek no: 54; No: 1960, Gömlek no: 48; No: 429, Gömlek no: 94.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Nezâreti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu [DH. TMIK.S]. No: 19, Gömlek no: 8.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV. d]. No: 35634.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümâyûn [HAT]. No: 1609, Gömlek no: 26.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dâhiliye, [İ. DH]. No: 865, Gömlek no: 69189; No: 863, Gömlek no: 69113; No: 812, Gömlek no: 65566; No: 1023, Gömlek no: 80723.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Mektûbî Kalemi [MF.MKT]. No: 259, Gömlek no: 66; No: 67, Gömlek no: 118; No: 240, Gömlek no: 24-3; No: 399, Gömlek no: 7. No: 166, Gömlek no: 41; No: 80, Gömlek no: 20; No: 80, Gömlek no: 24.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezâreti Tedrisat-ı İbtidaiye Kalemi [MF. İBT]. No: 13, Gömlek no: 46.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı [TS. MA. e].No: 833, Gömlek no: 48.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Meclis-i Vükela Mazbataları [MV]. No: 48, Gömlek no: 30.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektûbî Kalemi Nezâret ve Devâir Kalemi [A.}MKT. NZD]. No: 269, Gömlek no: 55.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mabeyn-i Hümayun İrâdeleri [MB. İ]. No: 106, Gömlek: 63.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrâde Mâliye [İ. ML]. No: 8, Gömlek no: 24.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrâde Askerî [İ. AS], No: 10, Gömlek no: 47.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y. EE]. No: 2, Gömlek no: 9.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Sadâret Resmî Marûzat Evrakı [Y.A.RES]. No: 58, Gömlek no: 24; No: 41, Gömlek no: 34.
• Berki, Ali Himmet. Istılah ve Tabirler. Ankara: Doğuş Matbaacılık, 1966.
• Beydilli, Kemal. Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü. İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2001.
• Cerîde-i İlmiye, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 33. Zilhicce 1335, 937.
• Çeliktaş, Hasan Sabri. Osmanlı Yüksek Din Anlayışının Değişimi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Dinçer, Nahid. 1913’ten Günümüze İmam-Hatip Okulları Meselesi. haz. M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: Şule Yayınları, 1998.
• Dögüş, Necati. Osmanlı Devleti’nde İmamlık 19. Yüzyıl İstanbul Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi. 2021.
• Düstûr, 1. Tertip. “1286 Tarihli Tevcîh-i Cihât Nizamnâmesi”. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1289.
• Düstur, 1. Tertip. “1290 Tarihli Tevcîh-i Cihât Nizamnâmesi”. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1290.
• Düstûr, 2. Tertip. “1331Tevcîh-i Cihât Nizamnâmesi”. Dersaâdet: Matbaa-i Âmire, 1332.
• Er, İzzet. “Hademe-i Hayrattan Din Görevliliğine”. Diyanet Aylık Dergi 202 (Ekim 2007), 6-9.
• Ergin, Osman Nuri. Türkiye Maarif Tarihi. 3 Cilt. İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
• Hızlı, Mefail. Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Döneminde İlköğretimve Bursa Sıbyan Mektepleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi, 1999.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Mahalle İmamlarının Performanslarına Dair”. TESAM Akademi Dergisi 1/1 (Ağustos 2014), 41-51.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Osmanlı Eğitim ve Bilim Müesseseleri”. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. ed. Eklemeddin İhsanoğlu. 2 Cilt. İstanbul: İRCİCA, 1998.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi). İstanbul: Eren Yayıncılık, 2009.
• İpşirli, Mehmet. “Cihet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/546. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Karînâbâdîzâde Ömer Hilmi-İsmet Sungurbey. Eski Vakıfların Temel Kitabı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1978.
• Kazıcı, Ziya. Osmanlı Devleti’nde Toplum Yapısı. İstanbul: Bilge Yayınları, 2003.
• Kazıcı, Ziya. “Osmanlılarda Mahalle İmamlarının Bazı Görevleri”. İslam Medeniyeti Dergisi 5/43 (Mart 1982), 29-35.
• Mehmed Emin Bey. “Târihçe-i Tarîk-i Tedrîs”. Sebîliürreşâd 17/439 (28 Ağustos 1335), 184-186.
• Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: MEB Yayınları, 1983.
• Tercümân-ı Hakîkat. 1325 (4 Muharrem 1300), 1.
• Öcal, Mustafa. 100. Yılında İmam-Hatip Liseleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Öztürk, Cemil. “Selim Sabit Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/429-430. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. İlmiye Teşkilatı. Ankara: TTK, 2014.
• Unat, Faik Reşit. Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış. Ankara: MEB, 1964.
• Ünal, Uğur. “20. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Askerî Mektepleri”. Belleten. 73/267 (Ağustos 2009), 598, 600-601.
• Yazıcı, Nesimi. “Osmanlıların Son Döneminde Din Görevlisi Yetiştirme Çabaları Üzerine Bazı Gözlemler”. Diyanet Dergisi 27/4 (Ekim-Kasım-Aralık 1991), 55-123.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar (Ahkâmu’l-Evkâf). haz. Nazif Öztürk. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Osmanlı Toplumu”. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. 2 Cilt. İstanbul: IRCICA, 2013.
• Zengin, Salih. Tanzîmat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi. İstanbul: MEB Yayınları, 1999.
• Zengin, Salih. Medreseden Dârulfünûn’a Türkiye’de Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2011.
• Zengin, Salih. “Osmanlılar’da II. Meşrutiyet Döneminde Yeni Açılan Medreseler ve Din Görevlisi Yetiştirme Çalışmaları”. İslam Araştırmaları Dergisi 36 (Aralık 2016), 33-61.