THE ISTANBUL WAQF LIBRARIES IN THE LIGHT OF A CENSUS LIST DATED 1869

Yıl 2022, Cilt: 58 Sayı: 2, 791 - 836, 15.06.2022

Nilüfer Ateş

Öz

Libraries were established through book waqfs in the Ottoman territory from the 15th century to the beginning of the 20th century. These libraries, which were established by the waqf’s ownership, have served the aspiring scholars for centuries and have ensured that the book heritage has been passed on to the next generations depending on their legal identity. Istanbul has the most prosperous city in terms of having waqf libraries in Ottoman period. In addition to the libraries founded in institutions such as mosques, madrasahs, schools, dervish lodges, the most outstanding examples of individual libraries were established in Istanbul. In this article, the waqf libraries being active in Istanbul within the framework of a census list prepared in 1869 are examined. The book donation culture, which is being in the background of the waqf library application in the Ottoman Empire, was explained and an introduction was made to the subject. Then, the distribution, characteristics and book statistics of the waqf libraries in Istanbul were evaluated. As a result, in this study, the general view of the waqf book accumulation of the Ottoman capital city in a certain period is presented. 

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Waqf Libraries, Ottoman Period, Istanbul, Book Count.

1869 TARİHLİ BİR SAYIM LİSTESİ IŞIĞINDA İSTANBUL VAKIF KÜTÜPHANELERİ

Öz

Osmanlı coğrafyasında XV. yüzyıldan XX. yüzyılın başlarına kadar kitap vakıfları yoluyla kütüphaneler tesis edilmiştir. Vakıfların hâmîliğinde kurulan bu kütüphaneler, asırlar boyunca ilim tâliplerine hizmet sunmuşlar ve hukukî hüviyetlerine bağlı olarak kitap birikiminin sonraki nesillere intikal etmesini sağlamışlardır. İstanbul, Osmanlı dönemi vakıf kütüphaneleri açısından en zengin şehir olma özelliğine sahiptir. Cami, medrese, mektep, tekke gibi kurumlarda oluşturulan kütüphanelerin yanı sıra müstakil kütüphanelerin de en seçkin örnekleri İstanbul’da vücuda getirilmiştir. Bu makalede, 1869 yılında hazırlanmış bir sayım listesi çerçevesinde İstanbul’da faaliyet gösteren vakıf kütüphaneleri incelenmiştir. Osmanlı’da vakıf kütüphane uygulamasının arka planında yer alan kitap vakfetme kültürü açıklanarak konuya giriş yapılmıştır. Ardından İstanbul’da vakıf kütüphanelerinin dağılımı, özellikleri, kitap istatistiği değerlendirilmiştir. Sonuç olarak bu çalışmada Osmanlı başşehrinin belirli bir dönemdeki vakıf kitap birikiminin genel manzarası ortaya konulmuştur. Söz konusu kütüphanelerin muhataplarının, medrese öğrencileri ve mezunları gibi belirli bir eğitim düzeyine sahip kişiler olduğu anlaşılmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Vakıf Kütüphaneleri, Osmanlı Dönemi, İstanbul, Kitap Sayımı

Kaynakça

• Ahmed Rıfat. Devhatü’n-Nukabâ. Osmanlı Toplumunda Sâdât-ı Kirâm ve Nakibüleşrâflar. haz. Hasan Yüksel - M. Fatih Köksal. Sivas: Dilek Matbaası, 1998.
• Ahmed Rıfat. Devhatü’l-meşâyih ma’a zeyl. ts.
• Akgündüz, Ahmet. İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Aktepe, M. Münir. “Amcazâde Hüseyin Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/8-9. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Albayrak, Muzaffer - Kevser Şeker. Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Eğitiminde Modernleşme. İstanbul: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2014.
• Anameriç, Hakan. “Osmanlılarda Kütüphane Kültürü ve Bilimsel Yaşama Etkisi”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) 19 (2006), 53-78.
• Arpaemînizâde Mustafa Sâmi vd. Târih-i Sâmi ve Şâkir ve Subhi. İstanbul: 1198.
• Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin bin İsmail. Hadîkatü’l-cevâmi’. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1281.
• Baykal, İsmail. “Fatih Sultan Mehmed’in Hususi Kütüphanesi ve Kitapları”. Vakıflar Dergisi 4 (1968), 77-80.
• Bayraktar, Nimet. “İstanbul’daki Vakıf Kütüphaneler ve Süleymaniye Kütüphanesi”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 15/3 (1966), 134-138.
• Bayraktar, Nimet. “Üsküdar Kütüphaneleri”. Vakıflar Dergisi 16 (1982), 45-59.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkâf Nezareti Defterleri [ EV.d. ]. No. 21346.
• Can, Selman - Yıldız Altunbaş, Esengül. “Ayasofya I. Mahmud Kütüphanesi ve Geçirdiği Onarımlar”. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 35 (2015), 182-222.
• Cunbur, Müjgan. “ I. Abdülhamid Vakfiyesi ve Hamidiye Kütüphanesi”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 22/1-2 (Ocak-Haziran 1964), 17-68.
• Cunbur, Müjgan. “Şeyhülislâm Veliyyüddin Efendi Vakıfları ve Kütüphanesi”. Necati Lugal Armağanı. 165-189. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1968.
• Cüneyd, Yahyâ Mahmud. İslâm Âleminde Vakıf Kütüphaneciliği. çev. Süheyl Sapan. İstanbul: Kent Işıkları Yayınları, 2009.
• Çavdar, Tuba. “Esad Efendi Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/347. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Çavdar, R. Tuba. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar Osmanlı Kütüphanelerinin Gelişimi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Çetin, Atilla. “Hüsrev Paşa Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/51-52. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Defter-i Kütübhâne-i Ayasofya. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1304.
• Defter-i Kütübhâne-i Es’ad Efendi. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, ts.
• Delibaş, Burak. 19-20. Yüzyıl Osmanlı Kütüphane Vakfiyeleri (İstanbul Kadı Sicillerine Göre Metin ve İnceleme). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Emsen, Şemin. “Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Türkiye Kütüphanelerinin Tarihçesi”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 9/1-2. Ankara: 1960, 14-35.
• Eyice, Semavi. “Beşir Ağa Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/1-3. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Eyice, Semavi. “Hekimbaşı Ömer Efendi Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/165-166. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Eyice, Semavi. “Kılıç Ali Paşa Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/412-414. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Erünsal, İsmail E. “Fâtih Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/250. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Erünsal, İsmail E. “Köprülü Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/257-258. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Erünsal, İsmail E. “Mahmud Paşa Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/381-382. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Erünsal, İsmail E. Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri Tarihi Gelişimi ve Organizasyonu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2008.
• Gençboyacı, Melek. “Feyzullah Efendi’nin Kütüphanesine Vakfettiği Kitaplar”. Erzurumlu Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendi Sempozyumu Tebliğler. ed. Ömer Kara. 449-492. Erzurum: 2015.
• Gökman, Muzaffer. Murad Molla Hayatı Kütüphanesi ve Eserleri. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1943.
• Gündüz, Filiz. “Mehmed Ağa Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/431-432. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Hacı Selim Ağa Vakfiyesi. İstanbul: Hacı Selim Ağa Yazma Eser Kütüphanesi. Mikrofilm Arşiv No: 355.
• Hamidiye Kütüphanesinde Mahfûz Kütüb-i Mevcûdenin Defteridir. İstanbul: 1300.
• İpşirli, Mehmet. “Bilâd-ı Selâse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/151-152. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• İstanbul Kadı Sicilleri Balat Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 970 - 971 / M. 1563). haz. Mehmet Akman. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Rumeli Sadâreti Mahkemesi 161 Numaralı Sicil (H.1115-1116 / M. 1704). haz. Coşkun Yılmaz – Salih Kahriman. İstanbul: Kültür A.Ş. Yayınları, 2019.
• Kaya, Nevzat. “Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Eserleri”. Vakıflar Dergisi Vakıf Medeniyeti Yılı Özel Sayısı (2006), 88-93.
• Kaya, Nevzat. “Süleymaniye Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/121-123. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Koç, Hülya. “Küçük Efendi Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/523-524. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Küçük Çelebizâde İsmail Âsım Efendi. Tarih-i Çelebizâde Efendi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1282.
• Kütükoğlu, Mübahat S. “1869’da Faal İstanbul Medreseleri”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 7-8 (1977), 277-392.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmânî. haz. Nuri Akbayar. 6 cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Onuş, Muhammed Usame. “Bir Osmanlı Âlimi Veliyyüddin Cârullah Efendi’nin Terceme-i Hâli”. Osmanlı Kitap Kültürü Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları. ed. Berat Açıl. 17-46. Ankara: Nobel Yayınları, 2015.
• Orman, Tülay Sezgin. “Yeni Vâlide Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/433-435. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Osmanzâde Ahmed Tâib. Hadîkatü’l-vüzerâ. İstanbul: Cerîde-i Havâdis Matbaası, 1271.
• Ömer Hilmi Efendi. Ahkâmu’l-evkâf. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1307.
• Özcan, Abdülkadir. “Âsım Efendi, Çelebizâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/477-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Özcan, Abdülkadir. “Şehid Ali Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/433-434. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Öztürk, Said. “Bir Yazma Eser Kütüphanesi: Sultan I. Mahmud’un Ayasofya Kütüphanesi ve Kütüphane Vakfı”. 1. Ulusal İslâm El Yazmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı. haz. İbrahim Gümüş. 156-168. İstanbul: Ebru Matbaacılık, 2009.
• Sezgin, Fuat. “Âtıf Efendi Kütüphanesi’nin Vakfiyesi”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 6/6 (1954), 132-144.
• Tanman, Baha. “Atik Vâlide Sultan Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/68-73. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Tanman, Baha. “Çorlulu Ali Paşa Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/371-373. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Tanman, Baha. “Mesnevîhâne Tekkesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/334-336. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Türek, Ahmet İhsan. “Râgıp Paşa Kütüphanesi Vakfiyesi”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi 1/1 (Ekim 1970), 65-78.
• Türkay, Cevdet. “İstanbul Kütüphaneleri”. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi: Dün Bugün Yarın 69 (Haziran 1973), 30-35.
• TYEKB, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. “Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi”. Erişim 20 Mart 2022. http://www.suleymaniye.yek.gov.tr
• Ülker, Mustafa Birol - Tayşi, Mehmet Serhan. “Millet Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/70-71. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Ünver, Süheyl. Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1946.
• Uluçam, Abdüsselam. “Feyzullah Efendi Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/528-529. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Unan, Fahri. Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf (Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/479-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yüksel, İ. Aydın. “Sadrazam Rüstem Paşa’nın Vakıfları”, Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitabı. 219-281. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1995.