TWO CONTROVERSIAL ISLAMIC LEGAL ISSUES IN CADAVERIC ORGAN TRANSPLANTATION: THE UTILIZATION OF DEAD BODIES AND BRAIN DEATH

Yıl 2023, Cilt: 59 Sayı: 1, 251 - 284, 16.03.2023

Merve Özaykal

Öz

This article deals, from a fiqh point of view, with the issue of cadaveric organ transplantation which is a very controversial issue in the Islamic world. It discusses the position of postmortem organ donation as an act of alturism in contrast to the principle of dignity that Islam places on the human body in general and the deceased in particular. In order to deal with this issue, it is first examined whether fiqh makes an exception to the principle of the sanctity of the dead body. At this point, the fiqhī principle of necessity is discussed in the context of organ transplantation. This study secondly focuses on brain death, another important issue that comes to the fore in cadaveric transplantation, by examining and evaluating individual and institutional fatwas on brain death in the Islamic world. Finally, the conditions under which such transplantation is permissible. In this context, a set of various conditions are highlighted. These include consent of the donor, the recipient’s medical need for the transplantation, and the religious and ethical permissibility of the organ or tissue for transplantation.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Fiqh, Bioethics, Organ Transplantation, Brain Death.

ÖLÜDEN ORGAN NAKLİNDE TARTIŞMALI İKİ FIKHÎ MESELE: ÖLÜ BEDENE MÜDAHALE VE BEYİN ÖLÜMÜ

Öz

Bu makale, İslâm dünyasında oldukça tartışmalı bir konu olan ölüden organ nakli meselesine fıkhî açıdan yaklaşmaktadır. Çalışma, İslâm’ın genel olarak insan bedenine ve özelde ölü bedene yüklediği saygınlık ve dokunulmazlığın karşısında bir iyilik ameliyesi olarak ölüm sonrası organ bağışının konumunu iki temel problem üzerinden tartışmaktadır. Bu meseleyi ele almak için öncelikle İslâm’da ölü bedenin dokunulmazlığı ilkesinden herhangi bir sebeple istisnaya gidilip gidilmediği incelenmektedir. Bunun için, fıkhın zaruret prensibi organ nakli bağlamında ele alınmaktadır. Yine ölüden nakilde gündeme gelen bir başka önemli sorun olan beyin ölümü konusuna yoğunlaşılmakta, beyin ölümüne dair İslâm dünyasındaki bireysel ve kurumsal fetvalar değerlendirilmektedir. Son olarak, eğer caizse, böyle bir naklin hangi şartlar çerçevesinde caiz olduğu konusu ele alınmaktadır. Bu bağlamda vericinin rızasının bulunması, alıcının zaruret halinde olması, organ ve dokunun dinî ve etik açıdan nakle uygun olması, organların satışa konu edilmemesi ve cesedin mahremiyetinin ve saygınlığının korunması gibi şartlar vurgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Fıkıh, Biyoetik, Organ Nakli, Beyin Ölümü.

Kaynakça

• Abdüssemi’, Üsâme es-Seyyid. Naklu ve zirâatü’l-a’dâi’l-âdemiyye beyne’ş-şerîa ve’l-kânûn. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Kânûniyye - Dâru Şetât, 2010.
• Ahmed, Yûsuf b. Abdullah b. Ahmed. Ahkâmu nakli’l-a’dâi’l-insân fi’l-fıkhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Riyad: Dâru Künûzi İşbiliyâ, 2006.
• Ali, Abdülhalîm Muhammed Mansur. Naklü’l-a’dâ mine’l-meyyiti ile’l-hay beyne’ş-şerîati’l-İslâmiyye ve’l-kânûni’l-vaz’î: dirâse mukârane. İskenderiye: el-Mektebu’l-Câmiiyyi’l-Hadîs, 2012.
• Ali Haydar Efendi, Eminefendizade (Küçük). Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. İstanbul: Matbaa-i Tevsî-i Tıbâât, 1330h.
• Atighetchi, Dariusch. Islamic Bioethics: Problems and Perspectives. New York: Springer, 2007.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedruddin Mahmûd b. Ahmed b. Mûsa el-Hanefî. el-Binâye şerhü’l-Hidâye. thk. Emin Salih Şa’ban. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2000.
• Baktır, Mustafa. İslâm Hukukunda Zaruret Hali. Ankara: Akçağ Yayınları, ts.
• Bayhan, Bahar. Organ Nakli Hastalarında İmmunsupresif Tedaviye Uyum Ölçeği’nin (ITUÖ) Türkiye’de Geçerlik Güvenirliği. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Buhârî, Burhânüddin Mahmûd b. Ahmed b. Abdilaziz b. Ömer el-Mergînânî. el-Muhîtü’l-burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu’mânî. thk. ve tlk. Ahmed İzzu İnâye ed-Dımaşkî. 11 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2003.
• Bûtî, Muhammed Saîd Ramazan. Kadâyâ fıkhiyye muâsıra. Dımaşk: Mektebetü’l-Fârâbî, 1994.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. 3 Cilt. İstanbul: Matbaatü’l-Evkâfi’l-İslâmiyye, 1335h.
• Childress, James F. “The Failure to Give: Reducing Barriers to Organ Donation”. Kennedy Institute of Ethics Journal 11/1 (2001), 1-16.
• Din İşleri Yüksek Kurulu. Tıp ve Sağlıkla İlgili Fetvalar. Ankara: DİB Yayınları, 2020.
• Ebû Zehra, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa Muhammed. Usûlu’l-Fıkh. İstanbul: Tebliğ Yayınları, ts.
• Ebû Zeyd, Bekr b. Abdullah. Fıkhu’n-nevâzil: kadâya fıkhiyye muâsıra. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• Erdebîlî, Cemaluddin Yusuf b. İbrâhim. el-Envâr li-a‘mâli’l-ebrâr. 2 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Meymeniyye, 1908.
• Fetâva’l-Âlemgîriyye: el-Fetâva’l-Hindiyye. haz. Burhanpurlu Şeyh Nizam. 6 Cilt. Mısır: Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1310h.
• Hanoğlu, Lütfi. “Nörolojik Açıdan Hayatın Sonu: Ölüm”. Hayatın Başlangıcı ve Sonu: Tıbbî, Dinî ve Etik Sorunlar. ed. Hakan Ertin - Merve Özaykal. 139-151. İstanbul: İSAR Yayınları, 2021.
• Islamic Fiqh Academy (India). Juristic Decisions on Some Contemporary Issues. New Delhi: IFA Publications, 2010.
• İbn Abdüsselâm, Ebû Muhammed İzzuddin Abdülazîz b. Abdüsselâm b. Ebü’l-Kâsım es-Sülemî. Kavâidü’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr: Şerhu Tenvîri’l-ebsâr: Hâşiyetu İbn Âbidin. thk. ve tlk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavviz. 12 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd. el-Muhallâ. 11 Cilt. Kahire: İdâretü’t-Tıbâati’l-Münîriyye, 1347-1352h.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Cemmâîlî el-Makdisî (620/1223). el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî - Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1999.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrâhim b. Muhammed el-Mısrî el-Hanefî. Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 7 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrâhim b. Muhammed el-Mısrî el-Hanefî. el-Eşbâh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Muti’ el-Hâfız. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1983.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâluddin Muhammed b. Abdülvâhid b. Abdülhamid. Fethü’l-kadîr. 8 Cilt. Mısır: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1315-1318h.
• İlkılıç, İlhan. “Beyin Ölümü İnsanın Ölümü müdür?”. Hayatın Başlangıcı ve Sonu: Tıbbî, Dinî ve Etik Sorunlar. ed. Hakan Ertin - Merve Özaykal. 153-162. İstanbul: İSAR Yayınları, 2021.
• Kamal, M. Mostafa. “Ethical Issues of Organ Transplantation in Islam”. The Journal of Teachers Association 21/1 (2008), 97-103.
• Kara, Zülküf. “Organ Nakli mi Kimlik Transferi mi?”. Tıp, Etik, Din, Sosyoloji ve Hukuk Bağlamında Organ Nakli: Sorunlar ve Çözüm Önerileri (09 Mayıs 2014). 100-119. Malatya: Pınarbaş Matbaacılık, 2014.
• Karadâğî, Ali Muhyiddin - Muhammedî, Ali Yusuf. Fıkhü’l-kadâya’t-tıbbiyyeti’l-muâsıra: dirâse fıkhiyye tıbbiyye mukârana. Beyrût: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2005.
• Karadâğî, Ârif Ali Ârif. Kadâyâ fıkhiyye fî nakli’l-a‘dâi’l-beşeriyye. Kuala Lumpur: el-Câmiatu’l-İslâmiyye [HUM], Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Karadâvî, Yûsûf. Min hedyi’l-İslâm fetâvâ muâsıra. 3 Cilt. Mansura: Dâru’l-Vefâ, 1993.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alâuddin Ebû Bekr b. Mes’ud b. Ahmed el-Hanefî. Bedâiü’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. 7 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1982-1986.
• Mahlâfî, İftikâr Mehyûb Debvân. Hudûdü’t-tasarruf fi’l-a‘dâi’l-beşeriyye fi’l-fıkhi’l-İslâmî ve’l-kânûni’l-medenî: dirâse mukârane muâsıra. Kahire: Darü’n-Nehdati’l-Arabiyye, 2006.
• Mecmau’l-Fıkhi’l-İslâmî bi’l-Hind. Karârâtu ve tavsiyyâtu Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmî bi’l-Hind. Delhi: 1989.
• Mecmau’l-Fıkhi’l-İslâmî ed-Düvelî. Karârâtu ve tavsiyyâtu Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmî ed-düvelî. haz. Ahmed Abdulalîm Ebu Uleyv. Birleşik Arap Emirlikleri: 2011.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasan Burhânuddîn Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. 4 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1986.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref. el-Mecmû‘ şerhu’l-mühezzeb. 9 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, ts.
• Özaykal, Merve. “‘Tıpta Ayıp Yok’ mu? ‘Doktora Namahrem Olmaz’ mı? Biyofıkıh Perspektifinden Hastanın Beden Mahremiyeti”. Hasta Mahremiyeti. ed. İlhan İlkılıç - Cüneyt Kucur - Orhan Önder. 139-164. İstanbul: İSAR Yayınları, 2020.
• Özdemir, Merve. İslâm Hukukuna Göre Beden Üzerinde Tasarruf ve Organ Nakli. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Râbıtatu’l-Âlemi’l-İslâmî Karârâtu’l-Mecmai’l-fıkhiyyi’l-İslâmî li-Râbıtati’l-Âlemi’l-İslâmî, 1412h.
• Sabri, Masoud. “İslâm Fıkhında Beyin Ölümü”. çev. Tuncay Sandıkçı. Hayatın Başlangıcı ve Sonu: Tıbbî, Dinî ve Etik Sorunlar. ed. Hakan Ertin - Merve Özaykal. 163-180. İstanbul: İSAR Yayınları, 2021.
• Sağîr, Abdülaziz b. Muhammed. Naklu ve zirâatü’l-a’dâi’l-beşeriyye fi dav’i’ş-şerîati’l-İslâmiyye ve’l-kanuni’l-vaz’i. Kahire: el-Merkezü’l-Kavmî li’l-İsdârâti’l-Kânûniyye, 2015.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâuddin Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Tuhfetü’l-fukahâ. 3 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Usûl. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1954.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Sükkerî, Abdüsselâm Abdurrahîm. Naklü ve zirâ‘atü’l-a’dâi’l-âdemiyye min manzûrin İslâmîyyin. y.y.: Dârü’l-Menâr, 1988.
• Süveylim, Muhammed Ahmed. Ahkâmu zirâati’l-kebed fi’l-kânûni’l-medenî ve’l-fıkhi’l-İslâmî: Dirâse mukârana. İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 2009.
• Şinkîtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr el-Cekenî. Ahkâmu’l-cerâhati’t-tıbbiyye ve’l-âsâru’l-müterettibe aleyhâ. Cidde: Mektebetü’s-Sahâbe, 1994.
• Şîrâzî, Ebû İshak Cemaleddin İbrâhim b. Ali b. Yusuf. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî. thk. Muhammed ez-Zuhayli. 6 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1996.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb el-Kâhirî. Muğni’l-muhtâc ilâ ma’rifeti meâni elfâzi’l-Minhâc. 4 Cilt. y.y.: Dârü’l-Fikr, ts.
• Tarîkî, Abdullah b. Muhammed b. Ahmed. Naklü’l-a‘dâ mine’l-mahkûm aleyh bi’l-katl. Riyad: y.y., 2008.
• Ünal, Süheyla vd. “Sağlık Personelinin Beyin Ölümü ve Organ Bağışıyla İlgili İnanç ve Tutumları”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 20/1 (2010), 389-400.
• Veatch, Robert M. Transplantation Ethics. Washington D.C.: Georgetown University Press, 2000.
• Yahyâvî, Abdülğanî. el-Muvâzene beyne’l-mesâlih ve’l-mefâsid fi’t-tedâvî bi-nakli’l-a’dâi’l-beşeriyye. Londra: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2016.
• Yasin, Muhammed Naîm. Ebhâsun fıkhiyye fî kadâyâ tıbbiyye muâsıra. Amman: Dârü’n-Nefâis, 1999.
• Yazıcı, Mehmet. Ölüm ile İlgili İki Modern Problem: Beyin Ölümü ve Ötanazi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, Din İşleri Yüksek Kurulu, Uzmanlık Tezi, 2015.
• Yıldız, Kemal. İslâm Sorumluluk Hukuku: Akit Dışı Sorumluluk. İstanbul: Hacegan Akademi Kitaplığı, 2005.
• Zuhaylî, Vehbe. Nazariyyetü’z-zarûreti’ş-şer’iyye mukârenen maa’l-kânûni’l-vaz’î. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1982.
• İnternet Kaynakları Eurotransplant. “Eurotransplant Region”. Erişim 12 Ekim 2022. https://www.eurotransplant. org/region/
• Medipol Sağlık Grubu. “Organ Nakli”. Erişim 10 Ekim 2022. https://medipol.com.tr/tibbi-birimler/cerrahi-tip-birimleri/organ-nakli
• “el-Munazzamatu’l-İslâmiyye li’l-ulûmi’t-tıbbiyye”. Erişim 5 Eylül 2022. https://İslâmset.net/arabic/aioms/injazat1.html
• “Resolution of International Seminar on Organ Transplantation and Health Care Management from Islamic Perspective”. Erişim 12 Ekim 2022. http://www.members.tripod.com/ppim/resolusi.htm
• Türkiye Organ Nakli Vakfı. “Sıkça Sorulan Sorular”. Erişim 10 Ekim 2022. https://www.tonv.org.tr/sikca-sorulan-sorular/